چگونه یک قیمت گذاری دستوری تاریخ ایران را متحول کرد

در این مقاله به قیمت گذاری دستوری که روش ثابت مقابله حکومت در ایران با تورم و گرانی است می پردازیم که سابقه ای دیرینه دارد و نشان دهیم که چگونه یک تصمیم برای قیمت گذاری دستوری در بازار تاریخ ایران را در مسیری قرار داد که دیگر به قبل از آن برنگشت.

با یک تصمیم دستوری اتفاقی در تاریخ ایران افتاد که می توان به جرات تاریخ ایران را به قبل و بعد از آن تقسیم کرد.

پای ثابت محافل ایرانی

در محافل ایرانی یک موضوع پای ثابت بحث ها قرار دارد و آن قیمت کالاها و داستان های مهیج افزایش شدید آن است. اجناس هر روز رکوردهای جدیدی از قیمت را میزنند و دولت هم هر بار وعده می دهد که با روش قیمت گذاری دستوری با گرانی ها مقابله خواهد کرد.

به تلویزیون هم که نگاه کنید در گزارش های خبری هر روز یک انبار پر از جنس کشف و پلمپ می شود و یا گزارشگر به مغازه ای می رود که اجناس را گران تر می فروشد و پشت سر او هم چند نفر از مسئولان تعزیرات وارد می شوند و به اصطلاح فروشنده بخت برگشته را نقره داغ می کنند.

شوخی های ما و رفتار جدی قیمت

گاهی همین برخوردها هم به یکی از داستان های مهیج برای تعریف کردن در گعده های دوستانه و خانوادگی تبدیل می شود. اما قیمت ها ورای شوخی ها و خنده های ما در جمع فامیل و دوست، با جدیت تمام مسیر صعود خود را طی می کند. جالب است که وقتی این صعود دیگر عادی می شود قیمت ها با یک جهش غیرعادی باز هم به موضوع های مهیج برای دور همی ها تبدیل می شوند.

سناریوهای رایج بین مردم

مردم می گویند دولت خود به دنبال افزایش قیمت هاست و خود این سناریو را طراحی کرده است برخی هم می گویند که این تورم ها ناشی از سوء مدیریت و احیانا کم کاری مدیران مربوطه است و اگر شخصی مقتدر به میدان بیاید می تواند افسار قیمت ها را بکشد. اما باز هم قیمت ها بدون توجه به علل خود به ارتفاع نوردی خود ادامه می دهند.

جمهوری اسلامی برای مقابله با قیمت ها لااقل طبق آنچه ما می شنویم یک راه بیشتر نمی شناسد و آن هم مقابله با گران فروشان از طریق قیمت گذاری دستوری است.

یک راه برای مقابله با گرانی

مدل رفتاری هم این است که وقتی کالایی به هر دلیلی با افزایش قیمت روبرو شود در مرحله اول حکومت با اعلام نارضایتی از این اتفاق، اعلام می کند که کسی حق ندارد گران فروشی کند و متعاقب آن، کالای مذکور قیمت گذاری دستوری و اعلام می شود که اگر کسی گرانتر از این قیمت فروخت سازمان تعزیرات با آن برخورد خواهد کرد.

صداوسیما هم به کمک می آید و با چند گزارش و برنامه خبری نشان می دهد که چگونه تعزیرات با گرانفروشان مقابله می کند.

اما در واقع آن کالا گران شده است و این قیمت گذاری های دستوری و نمایش ها هم فایده ای ندارد بعد از مدتی که افزایش قیمت از نفس افتاد دولت هم از تقابل با گران فروشان دست می کشد و این از نفس افتادن صعود قیمتی را به عنوان یک موفقیت جشن می گیرد.

قبلی ها هم همین طور بودند

مقابله با گرانفروشی از طریق قیمت گذاری دستوری در تاریخ ایران منحصر به جمهوری اسلامی نیست و در گذشته هم که قیمت ها افزایش می یافت دولت ها در ایران همین شیوه را دنبال می کردند.

اگر علاقه دارید در این باره بدانید شما را به موضوع «بیماری هلندی اقتصاد ایران در سال ۵۳ تا ۵۶» ارجاع می دهم و این که در عصر پهلوی هم وقتی سیستم با افزایش قیمت روبرو شد دقیقا باز هم به سراغ گران فروشان رفت و برخورد با آنها را به عنوان اقدام دولت برای مقابله با گرانی ها رسانه ای کرد.

البته ما می خواهیم به قسمت دیگری از تاریخ برویم و به واقعه ای بپردازیم که تاریخ ایران به قبل و بعد از آن تقسیم می شود. اتفاقی که با یک قیمت گذاری دستوری شروع شد.

روز واقعه

صبح یک روز پاییزی در اواخر قرن دوازدهم هجری شمسی در شهر تهران آن روز که خیلی کوچکتر و کم جمعیت تر از امروز بود، شهر آبستن حوادث بزرگی بود. مردم کوچه و بازار باهم درباره یک موضوع صحبت می کردند که قرار بود اتفاق بیفتد.

علاءالدوله – حاکم شهر تهران – در ۲۱ آذر ۱۲۸۴ هجری شمسی و در پی مجادلات بی ثمری که با تجار قند و شکر داشت تصمیم گرفت تعدادی از این تجار را  فلک کنند. در میان تجاری که قرار بود فلک شوند یکی از تجار سالخورده به نام سیدهاشم قندچی هم بود که سیدی سالخورده و محترم در میان مردم بود و تعدادی از مساجد قدیمی تهران هنوز هم به نام او ثبت است.

این اتفاق افتاد و علاءالدوله خیلی مصمم تجار را فلک کرد گفته می شود حتی سیدهاشم قندچی را هم بیشتر چوب زد تا درس عبرت برای سایر بازاریان شود. البته قیمت قند و شکر هم با این قیمت گذاری دستوری پایین نیامد.

یک قیمت گذاری دستوری طوفان کرد

اما چرا قند گران شده بود و چرا تجار فلک شدند؟ ماجرا این بود که ایران قند و شکر را از روسیه وارد می کرد اما روس ها به دلیل جنگی که با ژاپنی ها راه انداخته بودند از صادرات قند و شکر به ایران خودداری کردند و همین مساله باعث کمیاب شدن قند و شکر و افزایش قیمت آن در بازار تهران گردید.

اعتراض های مردم باعث شد که علاءالدوله حاکم وقت شهر تجار قند و شکر را احضار و علت گرانی را جویا شود. آنها هم توضیحاتی دادند اما علاءالدوله دستور داد قند و شکر ارزان شود و چون تجار زیر بار نرفتند دستور داد برای عبرت سایرین تعدادی از تاجران سرشناس را در میدان شهر فلک کنند.

همین مساله باعث شد که بازار در اعتراض به این عمل علاءالدوله تعطیل شود و متعاقب آن هم همه کاسب ها در مسجد شاه (مسجد امام خمینی) تجمع کردند و خواستار تشکیل عدالتخانه شدند. کار که بالا گرفت مظفرالدین شاه که در بستر بیماری بود، عقب نشینی کرد و دستور تشکیل عدالتخانه را صادر کرد اما با مقاومت عین الدوله – صدر اعظم – و تلاش علاءالدوله برای دستگیری و سرکوب معترضان ، آتش خشم مردم شعله بزرگتری کشید.

تحصن های بعدی و فشار مردم باعث شد که مظفرالدین شاه فرمان مشروطیت را صادر و عین الدوله را برکنار کند و بدین ترتیب نهضت مشروطه به موفقیتی بزرگ در جامعه ایران برسد. در واقع یک دستور برای قیمت گذاری یک کالا کبریتی بر هیزم انباشته خشم نهفته مردم علیه حاکمیت بی کفایت و مطلقه قاجار شد و آن را به آتش کشید.

البته از آن زمان تاکنون حاکمیت در ایران دست از «قیمت گذاری دستوری» کالا برای مقابله با افزایش قیمت ها دست نکشیده است و کمتر به عوامل و ریشه های پدیده هایی مانند تورم پرداخته است.

اگر علم اقتصاد و آنچه علمای اقتصاد درباره بی نتیجه بودن اقداماتی مانند قیمت گذاری دستوری را هم کنار بگذاریم به نظر می رسد تجربه چند دهه این کار ، کاملا گویاست که بی فایده است و دولت هر کالایی را قیمت گذاری دستوری کرده است ، قیمت آن کالا هیچ دستوری نپذیرفته و مسیر رشد خود را طی کرده است.

به نظر من قیمت گذاری دستوری تنها یک فایده دارد و آن هم داشتن نمای یک «اقدام» مقتدرانه و احیانا امکان تهیه و انتشار گزارش و خبر از انجام آن است و از سوی دیگر چون کسانی که با آنها برخورد می شود معمولا تجار و کسبه خرده پا و مغازه داران هستند بگیر و ببندهای ناشی از آن هم عواقبی برای اقدام کنندگان ندارد و چه بسا تشویق هم بشوند. در حالی که تقریبا تمامی تجربه های قیمت گذاری دستوری ناموفق و بی فایده بوده است.

اکبر بیاتی ـ ویکی تماس