ژئوپولتیك نفت در جهان(۱)

مقاله پیش رو كه توسط جهانگیر پوشا، یكی از كارشناسان اقتصادی مقیم چین نوشته شده و در آخرین شماره فصلنامه چشم اندازهای نو( چاپ امریكا- زمستان۲۰۰۴)منتشر شده است ، نشان می دهد طرح های استراتژیك چین و هند برای دستیابی به منابع نفتی بیشتر تا چه حد امریكا را برای تسلط هر چه بیشتر بر مراكز مهم نفتی جهان حریص كرده است. پوشا همچنین به این نكته اشاره می كند كه نزدیكی بیش از پیش چین و هند به روسیه و ایران و برقراری روابط گسترده نظامی و اقتصادی این كشورها با یكدیگر ، خصوصا در جریان پروده هسته ای ایران ، چگونه باعث خشم دولتمردان ایالات متحده شده است.با وجود خوش بینی دیپلماسی اخیر، چین و هند هنوز نتوانسته اند اختلاف گسترده و رو به گسترش خود با امریكا را درباره مهمترین ماده اقتصادی بحران زا، یعنی نفت ، حل و فصل نمایند. تاثیر این اختلاف بر شكل دادن به آینده سیاسی ، محیطی و اقتصادی این ۳كشور بیشتر از هر مساله دیگری است. اطمینان از دسترسی به جریان نفت ارزان همواره یكی از اهداف سیاست خارجی و اقتصادی ایالات متحده بوده است و قدرت امریكا در جهان به میزان زیادی بر پایه توانایی در انجام این مطلب است. با این همه چین و هند به صورت روزافزونی به دنبال امنیت بخشی به حاكمیت نفت موجود در آفریقا، آسیای جنوب شرقی و مركزی و امریكای لاتین هستند و در این زمینه رقابت سختی با ایالات متحده دارند. هند بیش از ۳میلیارد دلار در فعالیت های اكتشاف نفت در دنیا سرمایه گذاری كرده و اعلام نموده است كه این روند با صرف سالیانه یك میلیارد دلار در این زمینه ادامه پیدا خواهد كرد. چین در حال حاضر ۱۵ میلیارد دلار در اكتشاف نفت در خارج از این كشور سرمایه گذاری كرده و انتظار می رود این میزان در طی دهه آینده به بیش از ۲برابر افزایش پیدا كند. زنگ هونگفی ، پژوهشگر امور انرژی در موسسه تكنولوژی پكن می گوید: «انگیزه این كار، نبود نفت كافی در دنیا برای رفع نیازهای رو به افزایش هند و چین است.» باتوجه به گفته های موسسه تحقیقات انرژی در پكن ، تعداد اتومبیل ها در هند در سال ۲۰۱۰نسبت به سال ۱۹۹۰، ۳۶برابر خواهد شد و در چین سال ۲۰۳۰نیز تعداد اتومبیل ها به ۹۰برابر امروز بالغ خواهد گشت. انتظار می رود در سال جاری بیش از ۵/۴ میلیون ماشین جدید به جاده های چین سرازیر شود و همین وضعیت این كشور را به بزرگترین وارد كننده نفت بعد از امریكا تبدیل كرده است ؛ به طوری كه روزانه ۵/۶ میلیون بشكه نفت دریافت می كند. به گفته استیون رویچ رئیس بخش اقتصادی مورگان استنلی ، این مقدار از مصرف تا سال ۲۰۲۰، ۲برابر خواهد شد. هند كه صاحب دومین رشد سریع اقتصادی بعد از چین است ، در حال حاضر ۲/۲میلیون بشكه در روز نفت مصرف می كند. در حال حاضر این مقدار تقریبا با میزان مصرف كره جنوبی مساوی است ، اما به نقل از اطلاعات انرژی دولت امریكا، انتظار می رود این مقدار تا سال ۲۰۲۵به ۳/۵میلیون بشكه در روز برسد. باتوجه به این كه تولید جهانی نفت به زحمت می تواند روزانه یك میلیون بشكه بیش از مصرف ۸۱میلیون بشكه ای امروز تولید كند، افزایش نیاز هند و چین ممكن است باعث استفاده بیش از حد از منابع جهانی و تشدید بحران گردد و این امر قیمت سوخت را از بشكه ای ۵۶دلار هم فراتر خواهد برد. اثر این پدیده بر اقتصاد جهانی به خصوص در این حالت كه اكثر كشورهای پیشرفته ، واردكننده نفت به شمار می آیند بسیار شدید خواهد بود؛ آژانس بین المللی انرژی اعلام كرده است به ازاء هر یك دلار افزایش قیمت یك بشكه نفت ، اقتصاد جهانی ۲۵میلیارد دلار از دست می دهد. اضطراب حاصل از احتمال این امر باعث شده تا از هم اكنون بازار ناپایدار نفت به سمت عدم توازن پیش برود. مایكل راتمن ، كارشناس مطرح انرژی در موسسه مریل لینچ در ماه سپتامبر گفته است : علت اصلی افزایش قیمت نفت ، جنگ عراق یا بی ثباتی سیاسی در ونزوئلا و سودان نیست ؛ بلكه نیاز روزافزون چین به نفت موجب این بحران شده است. با توجه به تحلیل راتمن چین و هند با ایجاد ذخیره نفت به منظور فراهم سازی حداقل نیازشان در زمان بحران و با پیروی از طرح ذخایر استراتژیك نفت ایالات متحده موجب بی نظمی بازار نفت شده اند. تلاش ۲كشور برای دستیابی به منابع خارجی كه ممكن است باعث مشكل برای اقتصادشان شود و ایجاد یك ذخیره نفتی ، راه حلی عقلانی است. چین و هند كشورهایی با توان هسته ای هستند؛ این كشورها از مشكل سیاسی ایالات متحده با كشورهای ایران ، لیبی ، ویتنام و میانمار به سود خود استفاده كرده و با گسترش حمایت نظامی و سیاسی از این كشورها به منابع انرژی آنها دست پیدا كرده اند. از سوی دیگر، امریكا همچنان درگیر مسائل مبتنی بر اشغال عراق با تروریسم و بحران هسته ای ایران و تشدید فعالیت های هسته ای كره شمالی است و به نظر نمی رسد كه بتواند به زودی در این زمینه ها به موفقیتی دست یابد. ایالات متحده همچنین از نفوذ چین در امریكای لاتین ناخشنود است و ممكن است بر اثر این ناخشنودی از سلطه اش بر پاناما استفاده كرده و از دسترسی چین به این كانال آبی بسیار مهم كه اقیانوس اطلس و آرام را به هم متصل می كند، جلوگیری كند. در مقابل ، پكن نیز در آستانه امضای قراردادی مهم با كشور نفت خیز ونزوئلا و همسایه اش كلمبیا است تا نفت ونزوئلا را از طریق سواحل كلمبیا در اقیانوس آرام به چین منتقل كند. این قرارداد به ونزوئلا این امكان را می دهد تا بدون نیاز به كانال پاناما یك مسیر جدید و مستقیم برای انتقال نفت به چین داشته باشد. از سوی دیگر نشانه هایی حاكی از علاقه چین به تحقق ایده ایجاد محور متحد میان چین ، هند، روسیه و همكاری این محور با ایران برای تسلط بر منابع گسترده نفت در آسیای مركزی در دست است. این طرح ، كه باعث ایجاد یك توافقنامه گسترده نظامی و شبكه حمل و نقل بین این ۴كشور خواهد شد از سوی یوگنی پریماكوف نخست وزیر سابق روسیه ارائه شده بود و به نظر می رسد اجرای آن به سود هر ۴كشور باشد. در حال حاضر تقابل منافع غولهای در حال رشد آسیا و سازمانهای قدرتمند با تلاش ناتو برای حضور در آسیای مركزی ، تلاش ژاپن برای گسترش نفوذش در منطقه و ایجاد اتحاد آسیای مركزی به اضافه ژاپن ، برجستگی و شدت بیشتری پیدا كرده است. فردریك استار، متفكر امریكایی مسائل استراتژی در آسیای مركزی اخیرا گفته است : «تحركات ژاپن در آسیای مركزی دارای هماهنگی كامل با منافع ایالات متحده در این منطقه است.» این امر نشان دهنده نزدیك شدن زمان ایجاد هماهنگی بین منافع قدرتهای بزرگ است.