معلم؛ ركن آموزش و پرورش

كسی گفت: چونی چنین رنج بر به تعظیم استاد بیش از پدر؟ بگفتا: زد آن نقش آب و گِلم وزین تربیت یافت جان و دلم از آن شد تن من پذیرای جان وزین آمدن زنده و جاودان «جامی» ● تعلیمات معلمان بشریت در فرهنگ لغت معلم به معنای تعلیم دهنده، آموزنده، مدرّس، آموزگار، استاد و شیخ آمده است. در اهمیت مقام معلم همین بس كه پروردگار متعال نخستین معلم انسانیت است، چرا كه به قول قرآن كریم خداوند تمامی اسماء را به آدم آموخت: و علّم آدم الاسماء كلّها؛(۱) و نیز كلام وحی تأكید دارد معلم و آموزنده شما خداست: و یعلّمكم اللّه و اللّه بكلّ شی‏ءٍ علیم(۲) و در سوره اقرأ كه به قول جمعی، آغازین سوره بود كه بر رسول اكرم(ص) نازل گردید، خداوند می‏فرماید: الّذی علّم بالقلم، علّم الانسان ما لم یعلم(۳) و در سوره الرحمن می‏خوانیم: الرّحمن علّم القرآن خلق الانسان علّمه البیان.(۴) اساس فرهنگ و معارف بشری خواندن، نوشتن و سخن گفتن است و آنچه بشر را از سایر موجودات ممتاز می‏سازد همین سه مورد می‏باشد و معلّم این‏ها خدای عزّو جلّ است زیرا در مقام خواندن می‏فرماید: علّم القران و علّم بالقلم و علّمه البیان كه به نوشتن و تكلّم اشاره دارد. بنابراین عالم صنع به منزله مدرسه‏ای است كه افراد بشر به تفاوت مراتب، تفاوت‏های فردی و استعدادها، فراگیران این مدرسه هستند. خداوند متعال علاوه بر این كه معلّم عمومی و مربّی تمام انسان‏ها می‏باشد، تعلیم اختصاصی هم دارد و شاگرد اول و برجستگان تدریس خصوصی او انبیاء و اولیاء عظام هستند. در سوره كهف ذیل داستان خضر و موسی(ع) خداوند درباره خضر می‏فرماید: آتیناه رحمهًٔ من عندنا و علّمناه من لدنّا علماً(۵)، در اینجا خداوند معلّم اختصاصی یكی از بندگان با استعداد و شایسته خود است كه به مرتبه علم لدّنی در برابر دانش اكتسابی ارتقاء داده شد. رسول اكرم(ص) در روایتی فرموده‏اند: ادّبنی ربّی فاحسن تأدیبی: پروردگارم مرا تربیت كرده و نیكو مرا ادب‏آموخته و مرا به حسن ادب پرورش داده است. بعد از خداوند كه معلّم و مربّی اول خلایق است، انبیاء و فرستادگان الهی معلّم ثانی جوامع بشری هستند، در واقع این شاگردان شایسته مكتب حق بر حسب مشیّت و عنایت خداوندی به مقام و رتبه معلمی دیگر آحاد بشر رسیده‏اند و با نیل چنین منزلتی، اعتبار و افتخار یافته‏اند. آنان به مدد وحی و الهام ربّانی بدون واسطه یا توسط یكی از ملائكه كه امین وحی و جبرئیل یا پیك پروردگار نامیده می‏شود تعلیم و تربیت یافته تا به سرحد خلافت معلم اول(خداوند) ترقی نموده‏اند. پیك وحی یا به تعبیر قرآن «شدید القوی» همچون دانشیار از طرف خداوند مأمور املاء و تعلیم و تدریس كتاب وحی است، درباره رسول اكرم(ص) قرآن می‏فرماید: هو الّذی بعث فی الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزكّیهم و یعلّمهم الكتاب و الحكمهٔ؛(۶) در آیه‏ای دیگر تصریح گردیده است: لقد منّ اللّه علی المؤمنین اذ بعث فیهم رسولاً من انفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزكّیهم و یعلّمهم الكتاب و الحكمهٔ(۷) پس از پیامبران، اولیاء الهی و ائمه هدی مربّی و معلم انسانهای تشنه معارف و مكارم می‏باشند. معلم نخستین امام، رسول اكرم(ص) می‏باشد چنانكه آن حضرت می‏فرماید: آن زمان كه كودكی بیش نبودم (رسول خدا) مرا به خانه خود برد و مورد پرورش قرار داد. هر روز از اخلاق و منش خود لوایی به من می‏نمایاند و مرا در درجه‏ای بالاتر و برتر قرار می‏داد و دستور می‏داد تا بدان راه گام نهم و هرسال مرا با خود به كوه حراء می‏برد و چیزهایی نشانم می‏داد كه به دیگران ارائه نداد.(۸) این نمونه و شواهد فراوان دیگر نشان دهنده یك نوع تربیت ویژه است كه نبی اسلام آن را در مورد امام اول به انجام رسانید تا او را برای معلّمی جامعه اسلامی مهیا سازد. حضرت امام حسین(ع) در قیام خود علیه استبداد یك كلاس درس و مكتبی آموزشی و تربیتی تربیت داد كه طی آن در برابر انحرافات پایمردی نشان داد، در قالب ارزش‏های قرآنی از مكتب اسلام پاسداری كرد و برای اصلاح امت اسلامی و احیاء نمودن عنصر امر به معروف و نهی از منكر با مخالفان به مبارزه برخاست، از چهره‏های مزوّری كه در ورای آنها جز فساد،تباهی و تجاوز به آبرو و نوامیس و اموال مردم انگیزه دیگری وجود ندارد، پرده برداشت، نیروهای مخلص را جذب كرد و در جهت تزكیه و تهذیب اصحاب خویش كوشید و برای استمرار راه و رسیدن به هدف عالی و مقدّس نیروهای زبده، خبره و برگزیده را تربیت كرد. پیامبران و ائمه هم یادآورنده و متذّكرند و هم معلم، زیرا چه بسا خیلی مطالب به طور مبهم در ذهن افراد جامعه وجود دارد اما آنان نسبت به این مسایل بی‏اعتنا و در حال غفلت هستند و آن بزرگان سعی دارند انسان را بیدار كنند، در واقع زوایای روح در خوابی عمیق فرو رفته است و پیامبر یا امامی آن روح غافل را آگاه می‏سازد، آنان علاوه بر آن كه مطالبی را كه تاكنون در ذهن مردم نیامده است به آنان یاد می‏دهند (و یعلّمكم ما لم تكونوا تعلمون)(۹) به كمك نور تذكر، تنبّه و یادآوری، اشخاص را از ظلمت گناه و عصیان و تاریكی‏ها و آلودگی‏ها بیرون می‏آورند و به فضای نورانی تقوا و پارسایی و پاكیزگی سوق می‏دهند.(۱۰) نكته دیگر این كه در تعالیم انبیاء و وارثان آنان یعنی اولیای الهی تعلیم كتاب با آموزش حكمت توأم است و این واژه یعنی حكمت به معنای مفاهیم خشك و بی روح فلسفه نمی‏باشد بلكه منظور ادراك و شناخت حقیقی امور و اشیاء است به نور باطن و روشنی درونی قرآن تأكید می‏نماید به هر كس حكمت داده شود خیر فراوانی نصیب او گردیده است: «و من یؤت الحكمهٔ فقد اوتی خیراً كثیر»(۱۱) آنچه موجب رستگاری و سعادت دنیوی و اخروی بشر می‏گردد همین حكمت قرآنی و ایمانی است كه از راه تهذیب اخلاق و صفای باطن و اتصال به عالم قدس و ملكوت، برای مشتاقان طریق حق بدست می‏آید و نتیجه‏اش رسیدن به مقام «علم الیقین» و «حق الیقین» است نه آنچه محصول اوهام و تخیّلات متزلزل افكار بشر است كه نتیجه‏ای جز تردید، نگرانی و آشفتگی ندارد. از مرادف بودن كتاب با حكمت این نكته استنباط می‏شود كه تعلیم كتاب وقتی فایده دارد كه با حكمت و تدبّر و فهم لطایف و دقایق محتویات كتاب قرین گردد و در یاد دادن و یاد گرفتن و كسب علوم و فنون صرفاً خواندن، نوشتن و به حافظه سپردن مضامین كتاب نیست بلكه درست فهمیدن و درك كردن روح مطالب نیز شرط است. صلاح دینی و سعادت واقعی جامعه و افراد وقتی تأمین می‏گردد كه تحصیل علوم و فنون با حكمت ایمانی، فضایل معنوی و مكارم اخلاقی مقرون باشد.(۱۲) ● مقام و منزلت معلم معلم از زبان واسطه فیض الهی، در ملكوت آسمان‏ها عظیم خوانده می‏شود: «من تعلّم العلم و عمل به و علّم للّه دعی فی ملكوت السموات عظیماً»(۱۳) معلم مظهر اسم شریف محیی است كه نفوس مستعد را به آب حیات علم احیا می‏كند، معلم اگر در مسیر ارزش‏ها گام بردارد و كارش الهی باشد در حقیقت فرزندان معنوی پرورش می‏دهد و از عقیم بودن بدر می‏آید و تا آثار وجودیش باقی است از آنها بهره‏مند است كه ارتقای درجات نوری در نشأت ماورای طبیعت عایدش می‏گردد، بدون این كه از پاداش عاملان به آثارش چیزی كم شود. علم شخص روح انسان و عمل ویژه بدن او در عالم آخرت است و هر كس به صورت علم و عمل خویش در سرای دیگر برانگیخته می‏شود و این معلم است كه می‏تواند چنین ملكاتی را در انسان‏ها شكوفا سازد و آن‏ها را به سوی سعادت جاویدان رهنمون نماید. اگر نهال وجود طفل و نوجوانی به دست باغبانی شایسته قرار گیرد، شجره طیّبه‏ای پدید می‏آید كه ثمرات نورانی و معنوی آن معلم و متعلّم را ارتقاء خواهد داد: قدر خود بشناس و مشمر سرسری خویش را كز هرچه گویم برتری آن كه دست قدرتش خاكت سرشت حرف حكمت بر دل پاكت نوشت(۱۴) از این جهت امام خمینی(ره) شغل معلمان را بسیار شریف دانسته و آن را در ردیف برنامه‏های تعلیماتی پیامبران دانسته‏اند و فرموده‏اند: «شما باید خیلی توجه داشته باشید كه یك مردم عادی نیستید، شماها معلم نسلی هستید كه در آتیه همه مقدّرات كشور به آن نسل سپرده می‏شود» و خاطرنشان ساخته‏اند: «معلم امانت داری است كه غیر از همه امانت‏ها، انسان امانت اوست»(۱۵) و در جمع گروهی از بانوان دزفول فرموده‏اند: «شغل شما، شغل انسان سازی است، معلم انسان درست می‏كند، همان شغل انبیاست، انبیاء آمدند...انسان درست كنند، آنها معلم همه بشر هستند، شما هم معلم یك عده هستید اینها در یك محیط وسیع‏تر و ماها در یك محیط كوچك‏تر، بنابراین، این شغل شما، شغل بسیار شریفی است لكن مسؤولیت آن هم بسیار زیاد است.»(۱۶) مقام معظم رهبری حضرت آیهٔ اللّه العظمی خامنه‏ای متذكر گردیده‏اند: «حقیقت این است كه معلم با بار معنایی كه در این كلمه هست در همه جوامع نقش تعیین كننده دارد، زیرا در هر جامعه‏ای آنچه كه تضمین كننده بقاء حركت آن جامعه و در اختیار آن جامعه است، نسل‏های روبه رشدی هستند كه اداره امور آن جامعه را در آینده بر عهده خواهند داشت. پس جهت آینده هر جامعه جهت نوباوگان آن جامعه است و نوباوگان در اختیار معلمان هستند لذاست كه نقش معلم حسّاس است...»(۱۷)