فلسفه تکنولوژی

در زمانه ای که ما ایرانیان در کلیه شئون زندگی مان با مظاهر تکنولوژی مدرن مواجهیم، بهتر آن است که از عبور بی تفاوت و توام با سکوت مان از کنار مباحث مطرح در فلسفه تکنولوژی و آسیب هایی که از این رهگذر نصیب مان شده است درس بگیریم و کمی بیشتر به این گرایش مهم فلسفه های مضاف که می تواند راهگشای ما در بسیاری از امور باشد بها دهیم.آنچه در پی می آید متن سخنرانی دکتر شاپور اعتماد _ عضو هیات علمی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و رئیس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور _ است که در چهاردهمین نشست از سلسله نشست های نگرش فلسفی در دانش های گوناگون معاصر با موضوع «فلسفه تکنولوژی» در تالار کمال دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران ایراد شده است. ● مقدمه فلسفه تکنولوژی از جمله فلسفه های مضافی است که کاربرد بسیاری در جامعه ما دارد، در حالی که توجه چندانی به آن نمی شود یا اگر هم می شود بیشتر جنبه جدلی دارد، برای مثال گاهی به منظور دفاع از فلسفه شرق در برابر فلسفه غرب و گاهی در مدح سنت و در ذم تجدد _ و از این دست مباحث انتزاعی مشابه به کار می رود. اهمیت کاربردی فلسفه تکنولوژی بر کسی پوشیده نیست. حدود چند ماه پیش که مسائل هسته ای در رابطه با ایران مطرح شد، ملاحظه کردیم که به هیچ وجه دید واحدی درباره تکنولوژی یا حداقل درباره تکنولوژی هسته ای در جهان وجود ندارد. این موضوع، زمینه ای بود برای این که به ما فرصت دهد تا در مورد این قضیه مقداری فکر کنیم. روی هم رفته در آن ایام سکوت کرکننده ای حاکم شد و مسائلی طرح گردید و موقتاً راه حل سیاسی معقولی هم خوشبختانه یافته شد اما پس از آن این موضوع بایگانی شد. با این وجود من فکر نمی کنم این گونه مسائل دیگر در جامعه ایران قابل بایگانی کردن باشد، چراکه مشابه این مسئله دیگر مدام دامن گیر ما خواهد شد و ما مجبوریم که به نحوی آمادگی داشته باشیم تا بتوانیم در موقعیت هایی که چنین مسائلی مطرح می شود مقداری تامل کنیم و با تدبیری بیشتر و به صورتی انتقادی با آنها برخورد کنیم. دامنه بحث از نظر موضوعی بسیار وسیع است، به همین سبب غالباً مایه حیرت است که مبحثی با این وسعت به این دیری مورد توجه قرار گرفته است. تقارن علم و تکنولوژی در دوران معاصر قرینه کاملی در ابتدای روزگار باستان ندارد. نزدیک ترین بصیرت های باستانی آرا و اقوالی است که قبل از افلاطون در قرن پنجم قبل از میلاد تا قرن چهارم قبل از میلاد نزد ماقبل سقراطیان شکل می گیرد و بعداً بنا به گفته ارسطو مبداء مستمرترین بحث آکادمیک، قبل از تاسیس آکادمی افلاطون، یعنی فلسفه می شود که تا دوران معاصر ادامه یافته است. اوج این ایام زمانی است که نظریه اتمی دموکریتوس مطرح می شود و با وضع اتم به عنوان اجزای لایتجزی از یک طرف هر شی را قابل بررسی می کند ولی با غیرقابل ادراک خواندن آنها، نظریه پردازی را به فعالیتی گمانه پردازانه محکوم می کند. پیروان دموکریتوس نظریه اتمی خود را حتی برای پدیده هایی چون ترشی و شیرینی به کار بستند ولی هرگز نتوانستند از چگونگی تشخیص این موجودات ترش یا شیرین سخنی بگویند. چاره ای جز این نبود چون علم آن زمان اساساً غیرآزمونی بود. و هر آزمونی متضمن ابزارها یا تکنولوژی هایی است که در پرتو آن پدیده مورد بحث آشکار می شود. این به معنای آن نیست که علم یونان باستان کاملاً با ابزار بیگانه بود _ چنانکه در دوره مابعد ارسطویی در آثار ارشمیدس می توان مصادیقی را سراغ گرفت. به هر حال باید اذعان داشت که در لحظه تعیین کننده علم / فلسفه یونان باستان به اعتبار نفوذ سقراط گامی که در پرتو نگاه اتمیست ها برداشته شد در ارتباط با علم / تکنولوژی گامی منفی بود به طوری که در قدم بعدی در آثار افلاطون حتی به معرفت ادراکی هم به دیده ظن نگریسته می شود و معرفت شناسی محض به محور تحقیقات فلسفی تبدیل می گردد. تحولات دوره هلنی و رومی توسط جهان اسلام حفظ شد و در برخی از موارد گام هایی هم در جهت پیدایش علوم مجهز به ابزار برداشته شد. لیکن تلاقی علم و تکنولوژی و فلسفه در قالب علم جدید به ظهور آمد. با آنکه این روایت ساده اندیشانه است، لااقل می توان ادعا کرد که همه عناصر اصلی موضوع مورد بررسی ما در آن حضور دارند و می توان گفت که تا همین اواخر با وجود این که مصادیق تکنولوژی در برابر دیدگان ما بسیار زیاد بوده اما هیچ وقت به صورت متمرکز در مورد آن فکر نکرده ایم. در مجموعه اندیشه هایی که در قرون ۱۷ و ۱۸ شکل می گیرد تکنولوژی مورد توجه واقع می شود و پا به پای آن به نظام سیاسی از زاویه تکنیک و تکنولوژی نیز نگریسته می شود. این مجموعه سیاسی _ فنی تقریباً از قرن هجدهم جا می افتد و توجه متفکرین را جلب می کند، اما در ابتدا با خصومت همراه است، چنان که جنبش رمانتیستی هم در زمینه سیاسی و هم در زمینه تکنولوژیک در تضاد با جریان حاکم یعنی روشنگری و انقلاب صنعتی قرار می گیرد. اولین کتاب با نام «فلسفه تکنولوژی» در نیمه دوم قرن ۱۹ منتشر می شود. اگر بخواهیم با دیدی وسیع تر به قضیه نگاه کنیم نظریه های مارکس / مارکسی را هم می توان در همین قالب صورت بندی کرد که همگی به نحوی از انحا با تصویری ترقی خواهانه گره خورده اند، به این صورت که هر جا تکنولوژی دستاوردهایی داشته است یا اگر در یک یا دو مورد توفیقی حاصل شده است آن را تعمیم داده اند و ما را به دیدی یوتوپیایی (آرمانشهری) نزدیک کرده اند. این دید، در قرن ۱۹ دید حاکم است که در مورد مارکسی آن، با فلسفه هگل گره می خورد و به این صورت است که تصوری که از تحول تکنولوژیک وجود دارد همراه با نوعی تعصب است به این صورت که تکنولوژی با دینامیکی شبه هگلی _ اگر نگوییم هگل _ ما را به جایی می رساند که کلیه نعمت های مادی برای مان تامین می شود و فوزی ایجاد می گردد که در پرتو آن، انقلابی اخلاقی در وجود آدمیان رخ می دهد که بهترین بیانش همان جمله معروف مارکس است که از هر کس بنابر توانش و به هر کس بنابر نیازش. این جامعه یوتوپیایی که در پرتو تحولات شگرف قرن ۱۹ ترسیم می شود عملاً با جنگ جهانی اول دچار وقفه می گردد. در ایام قبل از جنگ جهانی دوم، شاهد دیدی توتالیستی و تمامیت نگر هستیم که بیشتر متفکرین محافظه نگر (محافظه کار) از یونگر و اشپینگلر و اشمیت گرفته تا هیدگر را در برمی گیرد. اینها در مقابل آن جهان یوتوپیایی، جهانی را که ترسیم می کنند «ویران شهر» است و چیزی که بعد از این همه تاریخ، عاید بشر می شود جز این ویرانی مطلق نیست که در زمین حاکم می شود. اگر امکانات این ویرانی در نیمه اول قرن بیستم هنوز فراهم نبود، در نیمه دوم این امکانات هم تامین می شود، یعنی با تحول سلاح های اتمی که با آن علی الاصول می توان تمامی دنیای بشر و کره زمین را از هستی ساقط کرد: امکان انهدام مطلق به این تصاویر، تصاویر متناقضی هستند که ناشی از تحولات تکنولوژیک اند و بحث در مورد آنها فوق العاده دامنه دار است در نتیجه می توان گفت که دیگر این مباحث را که از قلمرو فرهنگ عمومی جدا شده اند و در سطح آکادمیک خود را تثبیت کرده اند، نباید صرفاً به دست سیاستمداران سپرد باید به آنها حداقل با دقتی آکادمیک پرداخته شود و سپس در سطح عمومی منعکس گردد. (برای بحث پیرامون موارد متعدد به مقاله ترجمه شده ضمیمه مراجعه شود.)