شرقشناسی یا استشراق (orientalism) بهعنوان دانش مهمی كه به زبان، تاریخ، دین و... ملتهای مشرق زمین میپردازد، دارای سابقهای ممتد و طولانی است و تأثیر عمدهای بر سیر مطالعات و پژوهشهای حوزه تمدن اسلامی داشته است. "قرآن" از اساسیترین و مهمترین متون اسلام و اسلام یكی از بزرگترین سنتهای شرقی است. از این رو مستشرقان در همان آغاز كار استشراق، به قرآن اهتمام خاصی داشته و آثار بسیاری درباره "قرآنپژوهی" ارائه دادهاند. اندیشههای قرآنی مستشرقان بهطور موضوعی درباره منابع و مصادر قرآن، منشاء وحیانی یا غیروحیانی قرآن، حروف مقطعه، ترتیب سورهها و قرائات قرآن هماكنون در معرض چالش جدی قرار دارد. از اینرو بررسی اندیشه شرقشناسی در حوزه اسلام را میتوان غالباً بررسی دیدگاههای مستشرقان درباره قرآن و حوزههای وابسته به آن دانست. در این نوشته به بررسی سیر تاریخی اندیشه شرقشناسی پرداختهایم تا مراحل شكلگیری و قوام آن بر ما روشن شود. همچنین بهنظر میرسد شناخت حاصل از آشنایی با این اندیشه می‌تواند در نحوه تعامل ما با مستشرقان موءثر افتد.
●معنی و مفهوم شرقشناسی
پیدایش اصطلاح شرقشناسی یا استشراق به سال ۱۷۷۹ میلادی برمیگردد. در این سال برای اولین بار اصطلاح orientalism (از ماده شرق = orient) در فرهنگ انگلیسی آكسفورد بهكار رفت و در سال ۱۸۳۸ میلادی همین واژه در فرهنگ علمی فرانسه درج شد. در پارهای از منابع عربیزبان نیز عبارت "علماءالمشرقیات" را بهعنوان معادل در برابر این اصطلاح فرنگی آوردهاند. این اصطلاح شامل همه شاخههای دانشی میشود كه به پژوهش درباره زبان، تاریخ، دین، علوم، آداب و رسوم و فنون همه ملتهای شرقی میپردازد. در اندیشه اروپایی، جهان شرق شامل همه ملتهایی میشود كه در شرق قاره اروپا قرار دارند. ملل مشرق در دیدگاه اروپایی به سه بخش تقسیم میشوند: خاور نزدیك، خاورمیانه و خاور دور ۱و۲. البته باید این نكته را یادآور شد كه آغاز كاربرد اصطلاح شرقشناسی تنها محدود به اواخر قرن هجدهم نمیشود بلكه كاربرد این اصطلاح به دلیل سابقه دیرینهاش باعث شد بعدها رواج بیشتری یابد۳. از واژه استشراق تعاریف دیگری نیز ارائه شده است كه تفاوت موجود میان این تعاریف به اختلاف دیدگاهها برمیگردد. صالح زهرالدین در تعریف استشراق چنین مینویسد۴: "استشراق لفظ جدیدالاستعمالی است كه لبنانیها در قرن ۱۹ برای دانش جدیدی استفاده كردند كه در آن غربیها به بررسی آثار، تاریخ، اسطورهها، زبان، آداب و مذاهب و خصوصیات زندگی و تمدن ملل شرق میپرداختند و این علم را استشراق و صاحبان آن را مستشرق نامیدند و صیغه استشراق از استفعال به معنی اشاره به هر آن چیزی است كه دانشمندان برای شناخت شرق در شئون مختلف به آن میپرداختند".
پارت، مستشرق آلمانی معتقد است: "استشراق علم شرقشناسی یا علم شناخت جهان شرق است"۵. آلبرت دیتریش دیگر مستشرق آلمانی معتقد است: "مستشرق، جستوجوگری است كه به پژوهش درباره شرق و فهم آن میپردازد و به نتایج صحیحی دست پیدا نخواهد كرد مگر اینكه به زبانهای شرقی مسلط باشد۶".
●ضرورت بررسی اندیشه شرقشناسی
در جهان علم با اندیشهای به نام شرقشناسی مواجهایم كه تعامل زیادی با حوزه اندیشه دینی و اسلامی دارد. این نوع از اندیشه، در تاریخ اندیشه انسانی منحصر به فرد است چرا كه تاریخ، چنین اندیشهای بهخود ندیده است كه تعداد پژوهندگان آن با وجود اختلاف در عقاید و فرهنگ و زبان و ملیت، این چنین بسیار باشند و به پژوهش در دینی بپردازند كه به آن ایمان ندارند. این اندیشه با واكنشهای متفاوتی از سوی دانشمندان مسلمان روبهرو بوده است. نظر به اهمیتی كه روند مطالعات و حوزه عمل مستشرقان نسبت به اسلام و قرآن دارد، ضرورت بررسی این اندیشه بر ما آشكار میشود.
●دورههای شرقشناسی
پژوهشگر تاریخ شرقشناسی به وضوح درمییابد كه باید نخستین گامهای این پژوهش را از كلیسا آغاز كند و پیمیبرد كه نسل نخست شرقشناسان از میان راهبان و كشیشان برخاستهاند، شرقشناسی دارای دورههای زمانی - تاریخی متعددی است كه میتوان آن را بهگونه زیر تقسیم نمود:
دوره نخست: پس از فتح اندلس بهدست مسلمانان و شكوفایی حیات علمی در آن دیار و فتح جزایر دریای مدیترانه و جنوب ایتالیا آغاز شد. این دوره از تاریخ شرقشناسی با اتمام جنگهای صلیبی پایان یافت.
دوره دوم: پس از جنگهای صلیبی شروع شد و تقریباً تا نیمه سده هجدهم میلادی ادامه یافت.
دوره سوم: تقریباً از نیمه سده هجدهم میلادی آغاز شد و تا پایان جنگ جهانی دوم ادامه داشت.
دوره چهارم: پس از جنگ جهانی دوم شروع شد و همچنان تاكنون ادامه دارد.
●گامهای آغازین اندیشه شرقشناسی (دوره اول)
اروپا پس از فتح اندلس و جزایر دریای مدیترانه توسط مسلمانان، رو به سوی شرق كرد و با فرهنگ و علوم مسلمانان كه الگوی اعلای پیشرفت و تمدن بود، آشنا شد. مراكز و پایتختهای اروپایی با گرفتن دانش و فرهنگ مسلمانان و پیبردن به راز قدرت و عوامل ترقی آنها، دگرگون شد. شیوههایی كه اروپا برای این دگرگونی بهكار گرفت عبارت بودند از: كوچیدن جوانان اروپا به مراكز فرهنگ اسلامی برای كسب دانش بهویژه به اندلس، فرستادن هیئتهای آموزشی رسمی به این مراكز، برقراری روابط دوستانه میان برخی حكام مسلمان نظیر ایجاد رابطه میان هارونالرشید، خلیفه عباسی و شارلمان امپراطور فرانسه، برپایی مدرسههایی در اروپا نظیر مدارسی كه در سرزمینهای اسلامی بود، به كارگیری استادان و دانشمندان مسلمان برای تدریس در این مدارس بههمراه استادان اروپایی كه درسشان را در سرزمینهای اسلامی تمام كرده بودند و در نهایت، انتقال میراث علمی اسلامی به زبان لاتین كه زبان علمی اروپایی آن روزگار بود. نهضت ترجمه در سده نهم میلادی آغاز شد و پس از سقوط طلیطله۷ در سال ۱۰۸۵ میلادی به پایان رسید. سراسقف طلیطله، انجمنی برای ترجمه تأسیس كرد و برخی مسلمانان كه زبان لاتین را آموخته بودند در آن انجمن به كار پرداختند. این انجمن به ترجمه همه میراث علمی اسلامی از فلسفه و ادبیات گرفته تا كیهانشناسی و... به زبان لاتین پرداخت. در آن روزگار صقلیه۸ از جمله مهمترین مراكز نهضت ترجمه بود كه در اروپا تأثیر بهسزایی گذاشت. مسلمانان بیش از دو قرنونیم (۴۸۴ - ۲۱۲ هـ) بر صقلیه حكومت كردند و در سراسر این سرزمین، تمدن درخشانی را گستردند كه در نهضت علمی اروپا و تحول و تكامل حیات علمی آن دیار، نقش تعیینكننده و سرنوشتسازی داشت. بدینسان اروپا زبان مسلمانان را آموخت و دانش آنان را به زبان خود ترجمه كرد و مدرسههایی را بهشیوه مدرسههای اسلامی تأسیس كرد و روشهای علمی تدریس در مدارس مسلمانان را در آنها به كار برد. اسلامی كه در مدت زمانی بس كوتاه بر پهنه گستردهای از جهان رواج یافت، مشكل درازمدت اروپا شد و به همین دلیل در عرصههای گوناگون، تنشهایی فراروی اسلام بهوقوع پیوست. كلیسا با اعزام كشیشهایی به سرزمینهای اسلامی و تأسیس برخی مدارس برای آموزش زبان عربی، واكنش نشان داد. فعالیت این كشیشها در سرزمینهای اسلامی و سخنرانیهایشان، گامهای نخستین اندیشه شرقشناسی است. آرای نسل نخست شرقشناسان نسبت به عقاید اسلامی بسیار مسئلهدار است. از اینرو میتوان گفت اندیشه شرقشناسی در سایه سیاست كلیسا پدید آمده است.
●اندیشه شرقشناسی پس از جنگهای صلیبی (دوره دوم)۹
پایان جنگهای صلیبی، آغاز مرحلهای نوین در اندیشه شرقشناسی است كه تا نیمه سده هجدهم میلادی ادامه یافت. ویژگیهای این مرحله به قرار زیر است:
۱ - غرب برتری شرق را دریافت
غرب در طول جنگهای صلیبیاش دریافت كه شرق به لحاظ اندیشه و تمدن و اقتصاد بر غرب برتری دارد و به این ضرورت نیز پیبرد كه باید همان راهی را در پیش گیرد كه شرقیها رفتند.
۲ - توجه مضاعف به زبان عربی و تمدن اسلامی
زبان عربی موردتوجه مضاعف قرار گرفت و دارای كرسی علمی خاص خود شد. همچنین تأسیس آموزشگاهها و مراكز علمی و دانشگاهها بهمنظور بررسی تمدن اسلامی روندی رو به افزایش به خود گرفت.
۳ - انتقال میراث اسلامی به اروپا
در این دوره انتقال میراث اسلامی به اروپا شدت و قوت گرفت و دستاندركاران این امر با هدف دستیابی هرچه بیشتر به منابع و كتب اسلامی و انتقال آنها به اروپا با یكدیگر به رقابت و مسابقه پرداختن. آنچه به یقین میتوان گفت این است كه میراث اسلامی منتقل شده به اروپا، سهم بزرگی در انگیزش رنسانس (نهضت علمی اروپا) و خیزش اروپا از دوره تاریك و علمستیز قرون وسطی داشت.
۴ - ستیز گسترده با اسلام
در این مرحله از شرقشناسی، برخی از مستشرقان به سرزمینهای اسلامی مسافرت كردند تا هم نسخههای خطی را گردآوری و هم مسیحیت را تبلیغ كنند. بدینسان بود كه شرقشناسی، هم پژوهشگر بود و هم مبلغ مسیحیت و از این میان كسانی بودند كه برای انجام این مهم سالهای سال در سرزمین مسلمانان ماندند. پطرس كلونی (م ۱۱۵۶ م) نخستین راهب متعصب مسیحی است كه جنگ مسلحانه و فكری علیه مسلمانان را تبلیغ كرد. از جمله كارهایی كه وی برای تبلیغ مسیحیت میان مسلمانان كرد این بود كه گروهی از مترجمان را موظف نمود كه برای شناخت اسلام و بررسی تعالیم آن برخی كتابهای خاص را ترجمه كنند. اما از آنجا كه كتابهای ترجمه شده بیشتر تألیف یهودیان مسیحیگرا و یا مسیحیان عربگرا بود نهتنها از اسلام حقیقی بسیار دور بود بلكه در واقع به افسانه و خرافه نزدیكتر بود تا به یك مجموعه پژوهشی و علمی. این تلاش تبلیغی - هرچند در هدف و وظیفهاش ناكام ماند و شكست خورد- اما زمینه پژوهش و بررسی گستردهای در اسلام و زبان قرآن و ترجمه بسیاری از كتابهای اسلامی به لاتین و سپس دیگر زبانهای اروپایی را موجب شد. همچنین موجب ترجمه كتاب مقدس به زبان عربی شد.
۵ - ترجمه قرآن كریم
در این مرحله از مراحل شرقشناسی، قرآن كریم به چند زبان اروپایی ترجمه شد. نخستین ترجمه قرآن در دیركلونی و زیرنظر پطرس كلونی معروف انجام شد. این ترجمه از روح و معنا و مقصود قرآن كریم به دور بود. این ترجمه به مدت چهارقرن خطی بود و سپس در شهر بازل چاپ و در ژانویه ۱۵۴۳ میلادی رواج یافت. این چاپ آغازی بود بر گسترش ترجمههای قرآن به زبانهای اروپایی و از آن تاریخ به بعد، قرآن كریم به ۲۱ زبان اروپایی بهطور كامل ترجمه شد. در سده شانزدهم میلادی برخی اروپائیان جرئت به خرج داده و ترجمه قرآن را با متن عربی آن چاپ و پخش كردهاند كه این امر موجب خشم و پریشانی پاپ شد.
۶ - اندیشه شرقشناسی از جنگهای صلیبی تا پایان جنگ جهانی دوم (دوره سوم)
دوره سوم اندیشه شرقشناسی كه تقریباً از نیمه سده هجدهم میلادی آغاز و تا پایان جنگ جهانی دوم ادامه داشت از جهتدارترین مراحل اندیشه شرقشناسی بهشمار میآید. ویژگیهای این دوره عبارتاند از: پیدایش اصطلاح شرقشناسی، برگزاری دیدارها و همایشهای شرقشناسی، ایجاد جمعیتهای شرقشناسی، چاپ نشریههای شرقشناسی، ورود دولتهای جهان به عرصه شرقشناسی، تأسیس مراكز و موءسسههای شرقشناسی، ادامه حركت انتقال میراث اسلامی به اروپا، آموزش دانشجویان مسلمان توسط شرقشناسان و تمركز بر پژوهش و بررسی میراث اسلامی (خصوصاً قرآن و تفسیر) عقاید مشترك اكثریت شرقشناسان در این دوره تكیه بر بشری و نه آسمانیبودن اسلام، نفی نبوت محمد(ص)، مخالفت اسلام با تمدن و خطرناكبودن آن برای مسیحیت بود. البته بودند كسانی كه موضع خصمانه و ضداسلامی نگرفته و با رعایت كامل امانت علمی از اسلام بهره بردند و حتی برخی از آنها به اسلام گرویدند. اندیشه شرقشناسی پس از جنگ جهانی دوم (دوره چهارم)
بهطور بسیار خلاصه باید گفت: این برهه از اندیشه شرقشناسی، دورهای است كه نظرات مستشرقان نسبت به اكثر مسائل اسلامی و قرآنی دچار تغییر و تحولات بسیاری شده است. اگرچه هنوز هم برخی از علمای اسلامی نسبت به مستشرقان در حالت شك و بدگمانی بهسر میبرند و حتی برخی از آنان از این تغییر روش به عنوان تغییر سیاسی و شكلی تعبیر میكنند ولی پذیرفتن متن قرآن به عنوان متنی وحیانی، تغییر نگرش نسبت به مسئله جمعآوری احادیث و نیز مسئله جمع قرآن و... در مجموع نشانگر تحولاتی مثبت در جهت سیر به اعتدال است. البته در این میان حساب مستشرقان مغرض از بقیه آنان جداست.
