سیاستهای ناظم‌الدوله

● بررسی تاكتیكهای میرزاملكم‌خان در فعالیتهای سیاسی میرزاملكم‌خان ناظم‌الدوله همچنان‌كه از لقبش پیدا است، قرار بوده كه در نظم و سیاق‌دادن به امور دولت نقش موثری داشته باشد، اما چه نظمی و چه سیاقی را باید از شیوه تربیت ملكم‌خان و گفته‌ها و كرده‌هایش پرسید. پدر ملكم‌ كه از مسیحیت به كیش اسلام درآمده بود، فرزندش را از كودكی به فرنگ فرستاد تا فنون، علوم و مناسبات آنان را بیاموزد. وی بعدازآنكه به ایران هم آمد، ارتباطش با خارج برقرار بود. ملكم‌خان گرچه درگیرودار دلالی و قراردادبازی مناصب و موقعیتش از دست رفت، اما نفوذش را از راه دیگری ادامه داد. فراموشخانه و روزنامه قانون، عصای دست او برای نفوذ در اركان مختلف سیاست، دیانت، دولت و دانش بودند، و رساله‌ها، مقاله‌ها و شگردهای تبلیغاتی و تاكتیكهای سیاسی او باعث پررنگ‌شدن مسیری در تاریخ ایران گردید كه تحت عنوان ?تجددخواهی? ایران را به دربارها، تجارتخانه‌ها، صنایع، محافل و لابیهای فرنگیان می‌رساند. هم عقاید میرزاملكم‌خان و هم اقدامات عملی او، از هر حیث قابل مطالعه تاریخی است و مواضع او در مورد دین و دنیا، تلفیق علم و عقل و تحول در فرهنگ، اقتصاد، اجتهاد و...، زاویه‌های فكری و فرهنگی خاصی را در تاریخ ایران باز نمود كه باید دید از كجا تا به كجاست. جامعه ایرانی در ابتدای قرن نوزدهم (در دوران حاكمیت قاجاریه) با جوامع خارج از خود (مانند: عثمانی، كشورهای اروپایی و غیره) ارتباط پیدا كرد و دریافت كه در آن جوامع تغییر و تحولات بسیاری به‌وقوع پیوسته و ایران از این نظر بسیار عقب‌افتاده است. جامعه ایران در این زمان به‌تدریج با دو دسته تغییرات مواجه شد: الف‌ــ توسعه شهرنشینی و تغییر و تحولات اجتماعی و اقتصادی، توقعات جدیدی را پیش‌ روی حكومت گذاشته بود؛ توقعاتی كه حاكمیت قاجاری خود را ملزم به برآوردن آنها نمی‌دانست و حتی اگر ملزم می‌دانست، از لحاظ مالی، اجرایی، تجربه و تخصص، قادر به پاسخ‌گویی نبود. ب‌ــ گسترش سریع ارتباطات در قرن نوزدهم در قالب پیدایش تلگراف، را‌ه‌آهن، ترجمه كتاب، روزنامه و مهمترازهمه مسافرت هزاران ایرانی برای‌اولین‌بار به خارج از ایران كه موجب آشنایی ایرانیان با جوامع دیگر شد. این دو عامل، زمینه‌ را برای پیدایش فكر تغییر و ضرورت انجام اصلاحات در ایران ایجاد كردند. افرادی همچون شاهزاده عباس‌میرزا نایب‌السلطنه و امیركبیر از جمله كسانی بودند كه در زمینه اصلاحات در ایران اقداماتی انجام دادند و در این راه با مشكلات عدیده‌ای مواجه شدند كه برخی حتی جانشان را بر سر آن فدا كردند. میرزاملكم‌خان ناظم‌الدوله نیز در زمره همین اشخاص است كه فكر ایجاد تغییر و تحول در سطح جامعه را در سر می‌پروراند و با توجه به جایگاه خاص اجتماعی كه داشت (وی زمانی یكی از كارمندان عالی‌رتبه دولتی به‌شمار می‌رفت و زمانی هم به‌عنوان فردی كه تمام مناصبش را از دست داده، در شمار مخالفان حكومت محسوب می‌شد) دست به انجام اقداماتی در زمینه اصلاحات زد. در این مقاله سعی شده است به‌طورخلاصه اقدامات میرزاملكم‌خان در ایجاد اصلاحات، تحت عنوان تاكتیكهای فعالیتهای وی، مورد بررسی قرار گیرد. ● میرزاملكم‌خان ناظم‌الدوله (۱۸۲۳.م/ ۱۲۴۹.ق ــ ۱۹۰۸.م/ ۱۳۲۶.ق) وی فرزند میرزایعقوب اصفهانی بود كه در قصبه ارمنی‌نشین جلفا در كنار زاینده‌رود، متولد شد. پدرش میرزایعقوب در دوران جوانی با مسافرت به كشورهای اروپایی و تسلط بر زبانهای روسی و فرانسه و همچنین اندكی آشنایی با تحولات روز جهان، توانست به‌عنوان مترجم در سفارت روسیه در تهران مشغول به‌كار شود. وی در سالهای بعد كیش مسلمانی را برگزید. وی میرزاملكم را در سن ده‌سالگی برای تحصیل به اروپا (یكی از مدارس ارامنه پاریس) فرستاد. ملكم‌خان پس از بازگشت از فرانسه به‌كار مترجمی استادان اروپایی در دارالفنون پرداخت. اطلاعاتی كه وی در زمینه سیاست، حكمت طبیعی و مهندسی به‌دست آورد و همچنین انجام یك‌سری آزمایشات در زمینه شیمی و فیزیك، سبب جلب توجه دیگران به وی گردید كه در توسعه و گسترش فراموشخانه نیز از آن بهره‌مند شد. میرزاملكم‌خان در مدتی كه به عثمانی تبعید شده بود، در اسلامبول، با هانریت، دختر اراكلیان ارمنی، ازدواج كرد كه حاصل آن یك پسر و سه دختر بود. او مدتی در مصر به‌عنوان كنسول ایران فعالیت كرد. بعدازآن به اسلامبول بازگشت و دراین‌زمان بر اثر رفت‌وآمد در محافل ادبی و اجتماعی تركیه با افكار افرادی چون آخوندزاده آشنا شد. میرزاملكم‌خان در سال ۱۲۸۸.ق به تهران آمد و به سمت مستشار صدراعظم (میرزاحسین‌خان سپهسالار) منصوب گردید، سپس وزیرمختار ایران در لندن شد و لقب پرنس گرفت. وی از عوامل تاثیرگذار در جریان امتیاز رویتر بود؛ همچنین در زمینه امتیاز لاتاری (بلیط بخت‌آزمایی) نیز دست داشت و قرارداد سهام این امتیاز را پس از لغو آن در ایران توسط علما، به یك سرمایه‌دار انگلیسی در لندن فروخت؛ كه با اعلام لغو قرارداد، دولت انگلستان او را به اتهام كلاهبرداری محاكمه كرد و شاه نیز همه مناصبش را از او گرفت. وی پس از عزل از تمام مناصب و محروم‌شدن از تمام القاب و عناوین، روزنامه قانون را برای انتقام‌گیری از شاه و صدراعظم او (در این هنگام امین‌السلطان) در لندن تاسیس كرد.[i] قانون، ?روزنامه خاصی بود كه تنها حمله به سیاست ایران روز را هدف قرار داده بود و غالب مقالات و اخبار آن در پیرامون خرابی اوضاع آن روز دور می‌زد.?[ii] ● تاكتیكهای ملكم‌خان میرزاملكم‌خان تحت‌تاثیر اوضاع جدید اروپا، به‌خصوص فرانسه و تحولات تازه در عثمانی، مطالبی را در كتابی به‌نام رساله تنظیمات (كتابچه غیبی) گردآوری كرد كه اهم مسائل آن از عناصر تشكیل‌دهنده اندیشه وی نیز می‌باشند: اصالت عقل و علم، تخصص علمی و لزوم آن برای مدیریت، نفی استبداد دینی و سیاسی، نقد قطبیت‌گرایی در فرهنگ ایرانی، تقلید و اخذ و اقتباس از غرب در همه امور، تبلیغ سرمایه‌داری وابسته، ابزارانگاری در دین با روحیه‌ای سازگار، پروتستانتیسم اسلامی و رنسانس دینی، علمای دین و عملكرد آنها، تطبیق ایده‌ها و اندیشه‌های نو با مقولات دینی، حقوق و آزادیهای طبیعی بشر.[iii] به‌طوركلی ملكم در اكثر تالیفات و آثار خود: رساله‌های صراط‌المستقیم، ندای عدالت، توفیق امانت، حجت مفتاح، كلمات متخیله، قانون و...،[iv] از آزادی و حقوق مدنی و اجتماعی افراد و مبارزه علیه ظلم و فساد سخن گفته است. با توجه به مطالب فوق، تاكتیكهای میرزاملكم‌خان در فعالیتهایش را می‌توان در قالب اصلاحات ــ اعم از سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ــ مورد بررسی قرار داد. الف‌ــ اصلاحات سیاسی انتشار روزنامه قانون از سوی میرزاملكم‌خان یكی از اقدامات سیاسی و حربه‌ای بسیار قوی برای انجام اصلاحات در ایران آن روز می‌باشد. توسل وی به‌ روزنامه‌نگاری درواقع معلول عزل و مغضوبیت او بود. احتمال می‌رود ملكم‌خان برای جلب توجه بیشتر خوانندگان به این روزنامه و توسعه آن، آن را به‌طوررایگان در اختیار مخاطبان قرار می‌داده است.[v] موضوعات اصلی روزنامه قانون بدین‌ قرار می‌باشد: ?انتقاد از نظام حكومت مطلقه، لزوم اصلاح حكمران و ایجاد عدالت قانونی، تعلیمات حزبی و دعوت مردم به اتحاد و اتفاق و قانون‌طلبی، جلب حمایت طبقه روحانی در پیشبرد هدفهای ملی و توجه آن به حقوق اجتماعی زنان.?[vi] به‌عبارت‌دیگر این موارد را چنین می‌توان خلاصه كرد: ایجاد اتفاق، عدالت و ترقی در جامعه ایران. اعتقاد ملكم بر این است كه بیداری دولت از بیداری و آگاهی مردم (ملت)، آغاز می‌گردد و این مردم هستند كه با آگاهیهای هرچه‌بیشتر می‌توانند دولت را به انجام اصلاحات ترغیب كنند. بدین‌منظور وی در روزنامه قانون آزادی زنان را نیز مدنظر قرار می‌داد و در این رابطه جلوگیری از تعدد زوجات را مطرح می‌كرد؛ زیرا معتقد بود شأن زن به شرایط نكاح بستگی دارد.[vii] بسیار واضح است كه طرح مساله حقوق زنان در روزنامه‌ای غیردولتی و تحریم‌شده از سوی حكومت، آن‌هم در ایران آن‌روز كه حتی دولت خوانندگان آن را سخت مورد پیگرد قانونی قرار می‌داد، به‌خودی‌خود افراد زیادی را ترغیب به مطالعه آن می‌كرد و درنهایت این افراد پیرو انجام اصلاحات می‌شدند. از روشهای سیاسی دیگر میرزاملكم‌خان، درج نامه‌های كاملا ساختگی در روزنامه قانون بود. وی با بیان روایاتی مربوط به دیدارهای تصوری بین برخی افراد ناشناس از طبقات بلندپایه كشوری در این نامه‌ها، وانمود می‌كرد كه: اولا ــ قانون یك روزنامه معمولی است و نامه‌های خوانندگان را دریافت ‌كرده و انتشار می‌دهد؛ آن‌هم بدون ذكر اسامی افراد (به‌دلایلی ‌كه نیاز به توضیح ندارد!) ثانیا ــ او با بیان نظریات خود در مورد اوضاع ایران از زبان شاهزادگان و مقامات بلندپایه دولتی و افسران رده‌بالای ارتش، می‌توانست از حمایت این طبقات مهم برخوردار شود. ثالثا ــ وی امیدوار بود با كسب حمایت و پشتیبانی چنین افرادی، در حكومت ایجاد رعب و وحشت كند تا خواسته‌های او در زمینه انجام اصلاحات مورد توجه سیاستمداران و حكام قرار گیرد. رابعا ــ ملكم انتظار داشت حكومت و ملت برای این نامه‌ها ارزش و اعتبار قائل شوند و بتوانند نویسندگان آن را شناسایی كنند.