رشد فزاینده اقتصادی كه مهم‌ترین ارمغان پیشرفت فن‌آوری است، پیامدهایی را در عرصه محیط زیست و منابع طبیعی داشت كه به‌تدریج باعث نگرانی اقتصاددانان و دانشمندان اكولوژی به‌طور خاص و بیشتر ارباب معرفت به‌طور عام شد. از بین رفتن گونه‌های گیاهی و حیوانی و ایجاد اختلال در چرخه زیست محیطی، از بین رفتن منابع پایان‌پذیر و در معرض خطر قرارگرفتن منابع تجدید‌پذیر، بخشی از نگرانی پدید آمده بود. از طرف دیگر، افزایش شكاف طبقاتی به‌رغم پیشرفت‌هایی جدی كه در عرصه اقتصاد به وجود آمده بود نیز نگرانی عدالت‌دوستان را برانگیخته بود. این نگرانی‌ها سبب شد تا توسعه پایدار در روند تحولات توسعه مورد توجه قرار گیرد.
در این مرحله، ضمن تأكید بر اصل كارایی به‌صورت اصل تحقق توسعه، در جهت پایداری آن بر دو نكته احترام به محیط زیست و عدالت بین نسلی تأكید شده است.
ملاحظه اصولی كه چارچوب كلّی توسعه‌یافتگی را در نظام اقتصادی اسلام ترسیم می‌كند، به همراه دورنمای جامعه آرمانی مهدوی، نگرانی‌های موجود درباره آینده توسعه‌یافتگی را مرتفع می‌سازد.
این مقاله ابتدا به تعریف توسعه پایدار و ویژگی‌های آن می‌پردازد؛ سپس با طرح اصول پیش‌گفته ادعا می‌كند كه ظرف تحقق كامل این اصول و نهادها، جامعه مهدوی و زمان ظهور حضرت حجت - عجل الله تعالی فرجه‌الشریف - است. بعد با استفاده از آموزه‌های دینی به‌ویژه روایات مربوط به عصر ظهور، خصوصیات جامعه توسعه‌یافته در آن زمان را به بحث می‌گذارد. به‌نظر می‌رسد در چنین جامعه‌ای دل‌نگرانی‌های موجود درباره پایداری توسعه و آثار تخریبی توسعه‌یافتگی بر محیط زیست و نیز بی‌عدالتی در بهره‌مندی از مواهب توسعه وجود نداشته باشد و با توجه به آرمانی‌بودن این جامعه، لازم است جهتگیری فعالیت‌های اقتصادی جامعه اسلامی در سمت تحقق توسعه پایدار باشد.
بحث توسعه اقتصادی به‌صورت سازمان‌یافته با كتاب ثروت ملل آدام اسمیت (۱۷۷۶) درباره اقتصاد انگلستان آغاز شد. و پس از آن، در فاصله زمانی طولانی، دوران ركود و رخوت را پیمود. پس از جنگ دوم جهانی، رشد خودجوش كشورهای جهان سوم بدون اتكا به كمك خارجی، موضوع اصلی این دانش شد. سرمایه، اساسی‌ترین عامل توسعه یافتگی، و خروج از دایره فقر تلقی می‌شد. افزون بر این، تا اوایل دهه ۱۹۷۰ توسعه معادل با رشد فیزیكی و به معنای انباشت سرمایه بود و در كشورهای اروپایی به‌طور عمده به مفهوم بهره‌برداری از منابع طبیعی كشورهای مستعمره و گشودن بازارها برای منافع آن كشورها بود.
رشد فزاینده اقتصادی كه ارمغان پیشرفت تكنولوژی بود پیامدهایی در عرصه محیط زیست و منابع طبیعی داشت كه به‌تدریج باعث نگرانی اقتصاددانان و دانشمندان اكولوژی به‌طور خاص و بیشتر ارباب معرفت به‌طور عام شد. از بین‌رفتن گونه‌های حیاتی و حیوانی و ایجاد اختلال در چرخه زیست محیطی، آلودگی هوا و گرم‌شدن زمین در اثر آسیب لایه ازن، از بین رفتن منابع پایان‌پذیر و در معرض خطر قرارگرفتن منابع تجدید‌پذیر بخشی از نگرانی پدید آمده بود. این نگرانی از این جهت بود كه اوّلاً رشدی كه با چنین سرعتی جهتگیری شده است نمی‌تواند پایدار باشد ضمن این‌كه چنین رشدی نمی‌تواند هدف رفاه و آسایشی را كه برای رسیدن به آن طراحی شده بود فراهم كند. از طرف دیگر، افزایش شكاف طبقاتی به‌رغم پیشرفت‌هایی جدی كه در عرصه اقتصاد پدید آمده بود نیز نگرانی عدالت‌دوستان را برانگیخته بود.
بعد از مدّتی نزاع تمام‌نشدنی بین طرفداران رشد اقتصادی و عدالت توزیعی، جامعه علمی به‌سمت توسعه انسانی گرایش یافته، كنار رشد، توجه به شاخص‌های آموزش و سلامت عمومی را نیز مورد توجه قرار داد. این شاخص‌ها به نوعی به دنبال تحقق نمودهای عدالت در جامعه بودند. به دنبال آن شاخص‌های توسعه انسانی تعدیل شده ابعاد دیگری از عدالت از جمله عدالت توزیعی، عدالت جنسیتی و ... را دنبال كردند؛ اما همچنان این مباحث درون یك نسل مطرح بود و نگرانی درباره سرنوشت نسل‌های آینده و سهم آنان از مواهب طبیعی خدادادی كه در مسیر بهره‌برداری بی‌حساب در نسل موجود قرار گرفته، به قوت خود باقی بود. این دل مشغولی‌ها زمینه بحث و گفت‌وگوهای فراوانی را درباره عدالت بین نسلی و این‌كه نعمت‌های خداوند به همه نسل‌ها تعلق دارد، و نسل‌های بعدی را نیز باید در منافع حاصل از رشد اقتصادی سهیم كرد، فراهم آورد.
در مجموع این نگرانی‌ها باعث شد توسعه پایدار به‌صورت یكی دیگر از ابعاد قابل توجه در روند تحولات توسعه مورد توجه قرار گیرد.
نخستین نكته مورد توجه در ادعای طرفداران توسعه پایدار احترام به محیط زیست به‌صورت جزء جدانشدنی از توسعه اقتصادی است. برخورداری عموم مردم از مواهب و منافع توسعه و توجه به منافع نسل‌های آینده به‌ویژه در بهره‌برداری از منابع طبیعی دومین نكته قابل توجه در بحث توسعه پایدار است.
ملاحظه اصولی كه چارچوب كلّی توسعه‌یافتگی را در نظام اقتصادی اسلام ترسیم می‌كند به همراه دورنمای جامعه آرمانی مهدوی، نگرانی‌های موجود درباره آینده توسعه‌یافتگی را مرتفع می‌سازد.
در این مقاله، ابتدا توسعه پایدار و ویژگی‌های آن را بیان می‌كنیم؛ سپس اصول و نهادهایی را معرفی می‌كنیم كه پیش‌بینی آن‌ها در نظام اسلامی، نگرانی درباره ناپایداری توسعه را مرتفع می‌سازد. در ادامه استفاده از آموزه‌های دینی به‌ویژه روایات مربوط به عصر ظهور، خصوصیات جامعه توسعه‌یافته در آن زمان را به بحث خواهیم گذاشت. به‌نظر می‌رسد در چنین جامعه‌ای با توجه به محدودیت‌هایی كه برای توسعه و رفاه وجود داشته و نیز تربیت افراد، آثار تخریبی توسعه‌یافتگی بر محیط زیست و نیز بی‌عدالتی در بهره‌مندی از مواهب توسعه وجود نداشته باشد.
● تعاریف توسعه پایدار
متداول‌ترین تعریف از توسعه پایدار، تعریفی است كه كمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه (۱۹۸۷) ارائه داده است . كمیسیون مذكور، توسعه پایدار را بدین صورت تعریف می‌كند:
توسعه‌ای كه نیازمندی‌های حاضر را بدون لطمه زدن به توانایی نسل‌های آتی در تأمین نیازهای خود برآورده می‌سازد (۴۳ P, :۱۹۸۷، WCED).
بعضی از اقتصاددانان محیط زیست نیز پایداری را بیشتر از جنبه‌های زیست محیطی نگریسته، و در تعریف پایداری گفته‌اند:
وضعیت پایدار، وضعیتی است كه حداقل شرایط برای ثبات اكوسیستم‌ها و توانایی مقابله اكوسیستم با شوك‌ها را در طول زمان فراهم كند (همان: ص ۱۱۶).
● ویژگی‌های توسعه پایدار
ادبیات موجود درباره توسعه پایدار بر سه ویژگی اساسی توسعه‌یافتگی، عدالت و حفظ محیط زیست تأكید فراوان دارند.
۱. توسعه یافتگی
مهم‌ترین خصوصیت توسعه پایدار، رسیدن به سطح مطلوبی از توسعه‌یافتگی است. به تعبیر دیگر باید توسعه‌ای باشد كه بحث از پایداری آن شود. توسعه فرایندی است كه فرصت‌ها و امكان انتخاب انسان‌ها را گسترده كرده، قابلیت‌های آنان را افزایش می‌دهد. در این‌صورت، پایداری به معنای این است كه چنین توسعه‌ای حق نسل‌های آینده نیز هست.
فرصت‌ها و قابلیت‌های ایجادشده در فرایند توسعه، ابعاد گسترده‌ای دارد. جنبه اقتصادی و به تعبیر دیگر توسعه اقتصادی را می‌توان تلاش برای نیل به سطحی قابل قبول از قابلیت‌ها دانست كه به منظور تأمین نیازهای بشر و رسیدن به رفاه عمومی صورت می‌گیرد. این نیازها بسته به وضعیت زمانی و مكانی ممكن است متفاوت باشد و از نیازهای ضرور زندگی (خوراك، پوشاك، سرپناه و بهداشت) تا نیازهای رفاهی (ورزش و تفریح و ...) را شامل می‌شود.
رسیدن به حدّ مطلوبی از امنیت، دانش، آزادی در ابعاد گوناگون آن نیز جنبه‌های دیگر توسعه‌یافتگی را تشكیل می‌دهد.
به‌طور طبیعی با توجه به محدودیت منابع طبیعی، استفاده كارامد از منابع در این جهت ضرور به‌نظر می‌رسد. استفاده كارامد از منابع طبیعی به معنای این است كه هیچ‌گونه افراط و تفریطی در استفاده از آن‌ها صورت نگیرد؛ رفتارهای بهره‌وران براساس عدل باشد و هیچ‌گونه انحصار و تكاثری در استفاده از آنان نباشد؛ مدیریت بر منابع كه نوعی از سرمایه انسانی است كارامد باشد و براساس اصل شایسته‌سالاری، مدیران توانا در جایگاه مناسب خود مورد استفاده قرار گیرند و افراد ناتوان و ناكارامد بر پست‌های مدیریتی تكیه نزنند. در این‌صورت با توجه به وافی‌بودن منابع طبیعی و این‌كه خداوند متعالی تمام آنچه را برای رفاه بشر لازم بوده آفریده است، به یقین توسعه محقق خواهد شد.
۲. عدالت
یكی دیگر از ویژگی‌های مهم توسعه پایدار، مسأله عدالت و عدالت بین نسلی است. در مقدمه مقاله سیر قرارگرفتن این ویژگی در ادبیات توسعه پایدار، بیان شد و چنانچه در تعریف توسعه پایدار نیز گذشت، به این ویژگی به خصوص در بعد بین نسلی آن تأكید شده است. در ادامه مقاله به تفصیل درباره عدالت در جامعه اسلامی به‌طور عام و جامعه مهدوی به‌طور خاص سخن خواهیم گفت.
۳. محیط زیست
ویژگی دیگر توسعه پایدار همچنان كه در پیشینه و نیز تعاریف توسعه پایدار گذشت، فراهم‌ساختن محیط زیستی سالم و جلوگیری از تخریب آن است؛ زیرا حتی در صورتی كه بتوانیم رشد اقتصادی را نیز محقق سازیم، بدون داشتن چنین محیطی، اسباب آسایش انسان ایجاد نخواهد شد.
اصول پیش‌بینی شده جهت تحقق توسعه پایدار در جامعه مهدوی
جهتگیری اولیه مكاتب الاهی به‌ویژه شریعت اسلام، تربیت انسان و تقویت بنیان‌های اعتقادی او است؛ چنان‌كه پیامبر خاتم… بخش قابل توجهی از دوران رسالت خود را به‌ویژه در مكه به این مهم پرداخت و مهم‌ترین رسالت وصی خاتم نیز تداوم همین هدف است. انسان معتقد و تربیت شده در دامان مكاتب الاهی، در جایگاه اساسی‌ترین عنصر جهان هستی رفتار خود را با عناصر دیگر این جهان، به‌گونه‌ای سامان می‌دهد كه هیچ‌گونه نگرانی را درباره تضییع حقوق همنوعان، تخریب محیط زیست و ناپایداری توسعه به همراه نخواهد داشت. هماهنگی بین عالم تكوین، تشریع و پاداش و جزا نقش بسیار مهمی در تحقق توسعه پایدار خواهد داشت. خداوند متعالی تمام هستی را برای رفاه نوع بشر آفریده، و جهان را كارگزار و مسخر او قرار داده است و بین تمام موجودات، انسان را گرامی داشته و اشرف مخلوقات قلمداد كرده است. از طرف دیگر، قوانینی را مطابق با فطرت اولیه انسان‌ها و در جهت هدایت و نیل به كمال انسان تشریع كرده و از آن‌جا كه دین اسلام دین واقع‌گرا به شمار می‌رود، متناسب با همین قوانین و نیز با در نظرگرفتن ظرفیت و توان انسان، پاداش‌ها و مجازات‌هایی برای او در نظر گرفته است.
مراجعه به آموزه‌های اسلام اصولی را تبیین می‌كند كه دقت در آن‌ها نگرانی درباره پایداری توسعه را مرتفع می‌سازد. از آن‌جا كه با استفاده از روایات، در جامعه مهدوی، زمینه تحقق این آموزه‌ها به خوبی فراهم است، ادعا می‌شود كه در عصر ظهور، هیچ‌گونه نگرانی درباره پایداری توسعه وجود نخواهد داشت.
