حقوق مالكیت معنوی (Intellectual Property Rights)، عمدتاً به موضوعاتی می پردازد كه زاییده فكر و اندیشه انسان است و مرتبط با آفرینش های ذهنی اوست. به بیان دیگر، موضوع این مالكیت ذاتاً غیرقابل لمس و عبارت از وجهی از دانش و اطلاعاتی است كه در محصولات فیزیكی یا روند تولید آن ها تجلی یافته است.
عده ای از صاحبنظران اصطلاح حقوق مالكیت فكری را برای این مجموعه توصیه می كنند و معتقدند كه كلمه "معنوی" چون مقابل كلمه "مادی" است، لفظ مناسبی نیست و چون ریشه و منشأ این حقوق فكر و اندیشه انسان است، پس اصطلاح حقوق مالكیت فكری بهتر است.۱ این بیان گرچه در اغلب موارد این مجموعه متین و صحیح است و با زبان فارسی مأنوس تر، اما در برخی موارد دیگر مثل علایم و اسامی تجاری و حقِ انتسابِ اثر به پدیدآورنده به راحتی قابل پذیرش نیست; چرا كه مثلاً منشأ استفاده از نام تجاری برای جلوگیری از خدعه و نیرنگ و رقابت ناسالم و حق انتساب اثر، خلاقیت فكری نیست بلكه متعلق آن چیزی است كه به اندیشه مربوط می شود. لذا اصطلاح حقوق مالكیت معنوی دارای شمول و عموم بیش تری است.
ممكن است این سؤال مطرح شود كه نظام حقوق مالكیت معنوی چه جایگاهی در نظام حقوقی دارد؟ زیرا مقتضای اعمال حق مالكیت و تصرف در اموال آن است كه صاحب سرمایه حق داشته باشد هنگام واگذاری عین یا منافع به دیگران، شروطی را در ضمن عقد وضع كند. مثلاً خریدار حق واگذاری و یا اجازه نسخه برداری ندارد. در این موارد، فرقی بین پدیدآورنده یا فرد دیگر كه مالك اثر است وجود ندارد. پس نظام حقوق مالكیت معنوی، به ویژه نظام حق مؤلف و حق تكثیر، به دنبال چیست؟
در پاسخ باید گفت: این نظام، فارغ از هرگونه شروط قراردادی، حقوقی را برای پدید آورنده اثر شناخته و مقرر داشته است كه همواره همه افراد جامعه مكلف به رعایت آن هستند. به عبارت دیگر، این نظام موجب می شود كه این حق قانونی، مستقل از قرارداد و اراده افراد تحقق یاید. لازم به ذكر است بر فرض عدم پذیرش این نظام، قید كردن جملاتی مثل "حق چاپ و تقلید محفوظ است" در پشت جلد كتاب را نمی توان به راحتی به مثابه شرط ضمن عقد دانست; چرا كه از نظر عرفی كتاب به صورت مشروط خریده نمی شود و هنگام خرید هم شرطی با او نمی شود و لذا این قید هیچ حقی ایجاد نمی كند و دلالت بر التزام دیگران نمی كند.
●نظام حق مالكیت مؤلف
مقصود از مؤلف صرفاً نویسنده نیست، بلكه پدیدآورنده ای است كه از راه دانش، هنر یا ذوق و سلیقه موادی را با هم تركیب و اثری علمی، هنری و ادبی به وجود آورده است. حق مالكیت مؤلف، شامل دو بخش اصلی حقوق مادی و حقوق اخلاقی (معنوی) می شود.
●آثار مورد حمایت
الف. آثار نوشته. عبارت است از كتاب، رساله، جزوه و نمایش نامه، شعر، اثر موسیقی (پیش از اجرا و بر روی صفحه كاغذ) و همچنین ترجمه، اقتباس و تلخیص.
ب. آثار سمعی و بصری;
ج. آثار رادیویی و تلویزیونی (به طور اخص، گرچه مشمول بند قبلی نیز می شد);
د. اثر سینمایی;
هـ. اثر موسیقی و صوتی;
و. اثر تجسمی مثل مجسمه سازی، سفالگری، خوشنویسی، عكاسی، گرافیك، معماری و صنایع دستی;
ز. اثر فنی كه جنبه ابداع و ابتكار داشته باشد. مثل نرم افزارهای رایانه ای.
●شرایط برخورداری آثار از حمایـت قانونِ حقـوق مـؤلف
الف. اصالت (Griginality): اصالت و ابتكار غیر از نو و جدید بودن است، حتی اگر اثری متأخر از دیگری باشد، اما به طور جداگانه و مستقل تهیه شده باشد، با این كه تشابه های زیادی بین آن ها برقرار باشد هر دو مورد حمایت قرار می گیرند. البته نو و بی سابقه بودن از شرایط حمایت از آثار اختراعی می باشد.
ب. مشروعیت: مبنای قانونگذار این است كه از منافع و مصالح اجتماع حمایت كند و اگر اثری مخالف با نظم عمومی و عفت واخلاق عمومی باشد، ازلحاظ شرعی و حقوق مالیت ندارد.
ج. شرایط دیگری نیز در بعضی موارد برای برخورداری از حمایت قانونی ذكر شده است كه بیش تر مربوط به مرحله اجرای این حقوق می شود تا این كه ناشی از ماهیت و ذات این حقوق باشد. مثل اعلان مشخصات روی هر نسخه همراه با علامت ثبت و...۲
●حقوق مادی
ویژگی این حقوق، قابلیت انتقال اختیاری به غیر و محدودیت مدت آن هاست و شامل این بخش ها می شود:
الف. حق نشر و تكثیر: به موجب این حق، پدیدآورنده به طور انحصاری حق نشر و تكثیر اثر خود را دارد. نشر و تكثیر با توجه به انواع گوناگون آثار، متفاوت است و شامل ضبط مغناطیسی روی نوارهای كاست، صفحات موسیقی، نوارهای ویدئویی، چاپ و افست كتاب، گراور، عكاسی، كلیشه، قالب ریزی، انتقال بر روی سی دی های رایانه ای و میكرو فیلم و... می شود.در حقوق انگلستان و امریكا تكیه اصلی حقوق مالكیت معنوی بر همین حق مادی است. ریشه این تفكر ناشی از این نگرش است كه اساساً حق مؤلف از انتشار است نه از خلق آن.
كپی رایت (Copy Right) در ترجمه، همان حق نشر و تكثیر است. اما در مفهوم واقعی، باید حق بهره برداری مادی ترجمه شود. گرچه اكنون با توسعه و تكامل مفهوم آن، تقریباً معادل حق مالكیت مؤلف تلقی می شود. اما حق مالكیت مؤلف به مجموعه ای متشكل از حقوق مادی و اخلاقی اطلاق می گردد و در كشورهایی مطرح می شود كه به حقوق اخلاقی اهمیت می دهند.
ب. حق اجرا و عرضه و خواندن اثر برای عموم: بدین معنی كه پدیدآورنده حق انحصاری اجرا و خواندن و عرضه آثار موسیقی و آثار نمایشی و مانند آن ها را دارد.
ج. حق ترجمه: یعنی هیچ كس بدون اجازه پدید آورنده حق ترجمه اثر را ندارد.
د. حق پخش اثر از طریق صدا و تصویر: پدیدآورنده حق انحصاری پخش صدای موسیقی یا تصویر آثار تجسمی و... را دارا می باشد.
هـ . حق ضبط اثر و حق تهیه فیلم;
و. حق تولید اثر سازگار یا حق تلفیق;
ز. حق استفاده از پاداش و...
به طور كلی، حقوق مادی محدودیتی ندارد; بدین معنی كه هر انتفاع مادی برای اثر متصور باشد منحصر به پدیدآورنده است. چون پدید آورنده ذی حق و مالك اثر است.۳
●حقوق اخلاقی (معنوی)
این حقوق محدود به زمان و مكان نیست و غیرقابل انتقال به غیر است و شامل موارد ذیل می گردد:
الف. حق انتساب اثر به پدید آورنده: این حق از قدیم در بین شعرا به شدت مورد توجه بوده است. غیرقابل انتقال بودن این حق بدین معنی است كه حتی اگر پدید آورنده موافقت كند، نمی توان نام شخص دیگری را روی اثر نهاد. البته، پدید آورنده حق دارد اثر را بی نام منتشر كند، اما نمی تواند به نام كسی دیگر منتشر كند. از سوی دیگر، این حق برای ورثه محفوظ است كه از انتشار اثر بدون نام پدید آورنده جلوگیری كنند.
ب. حق حرمت و تمامیت اثر: یعنی حق اعتراض به هرگونه تغییر یا اقدامی كه موجب لطمه به حسن شهرت پدید آورنده شود. به عبارت دیگر، فقط پدید آورنده حق دارد در اثر خود تغییراتی صورتی دهد و بدون اجازه وی هرگونه تغییر و تحریف ممنوع است. در جریان یك دعوا در فرانسه، دادگاه این امكان را به پدید آورنده داد تا مؤلف یك كتاب درسی را، كه به بهانه بی طرفی، كلمات مذهبی را از قطعه های منتخب آثار او حذف كرده بود، محكوم كند. ۴
بدیهی است كه این حق قابل واگذاری به غیر است. در بعضی موارد، منع هرگونه اصلاح و تغییر، مغایر هدف قانونگذار از حمایت حقوق ادبی و هنری است كه به وسیله آن، راه را برای رشد و تعالی فرهنگ و تمدن بشری فراهم آورد. پس باید تنها تغییرات و اقداماتی ممنوع باشد كه موجب لطمه به حسن شهرت و احترام صاحب اثر گردد.
ج. حق تصمیم گیری در مورد انتشار اثر: هیچ مقامی نمی تواند پدیدآورنده را مجبور به انتشار اثر خود نماید، حتی طلبكاران نیز نمی توانند به منظور استیفای دین خود، اقدام به توقیف نسخه خطی و انتشار آن نمایند. البته، اطلاق این حق نیز قابل بحث است و باید مقید به مواردی باشد كه موجب لطمه به حسن شهرت و احترام صاحب اثر گردد، در غیر این صورت، وجهی برای محرومیت جامعه از یك اثر علمی و ادبی نیست.
●قلمرو حق مالكیت مؤلف
حقوق ادبی و هنری برای برقراری تعادل بین حقوق و منافع فردی با حقوق و منافع اجتماعی است. بنابراین، در برخی موارد، بهره مندی از اثر بدون اجازه مؤلف، مغایر با حق پدید آورنده محسوب نمی شود. از این موارد با عناوین: "استفاده آزاد" و "استفاده و رفتار منصفانه" در حقوق موضوعه یاد شده است. این موارد از كشوری به كشور دیگر متفاوت است، مثلاً در ایران استفاده مادی از اثر به منظور مقاصد علمی، آموزشی، فنی و تربیتی در حدود متعارف و نیز نسخه برداری برای استفاده شخصی مجاز شمرده شده است.با استقرا در قوانین كشورهای مختلف می توان به مهم ترین جنبه های مشترك در این بهره برداری های مجاز پی برد:
۱. قصد انتفاع و سودجویی وجود نداشته باشد: این مسأله باید در عرف بررسی شود و چیزی نیست كه برای تمام موضوعات و در تمام زمان ها و مكان ها و با توجه به رشد و توسعه اقتصادی سرمایه داری، یكسان باشد.
۲. مقدار استفاده از آثار در حد متعارف باشد.
آنچه تاكنون بیان شد، مواردی بود كه حق مؤلف ثابت شده بود، اما به تجویز قانون بهره برداری بدون اجازه صورت می گرفت. اما در بعضی موارد، اساساً حق مؤلف شكل نمی گیرد. توضیح این كه، اثر ادبی و هنری را می توان به دو بخش ایده و بیان تقسیم كرد. آنچه در نظام حق تكثیر (حقوق بهره برداریـ های مادی) قابل حمایت است، بیان است. اما ایده، روش، جریان،نظام،نحوه عمل، مفهوم اصلی و كشف علمی صرف نظر از این كه آن آثارها به چه شكلی بیان، توضیح، شرح یا انعكاس یافته اند قابل حمایت حقوقی نیستند. همچنین اگر در موردی تنها یك راه برای رسیدن به ایده وجود داشته باشد، راه مزبور دیگر جنبه اصالت و ابتكار ندارد و چون نمی توان ایده را در انحصار صاحب اولیه آن قرار داد، لذا بیان نیز قابل حمایت نیست.۵
●نظام حقوق مالكیت صنعتی تجاری
حقوق مالكیت تجاری و صنعتی حقوقی است كه در پی توسعه صنعت و تجارت و در نتیجه سعی و ابتكار و كوشش تاجران و صاحبان صنایع و مخترعان حاصل می گردد.
▪انواع آثار مورد حمایت در نظام حق مالكیت صنعتی
۱. اختراع
اختراع اجمالاً عبارت است از ابداع یك محصول صنعتی جدید یا كشف هر وسیله نوین یا اعمال وسایل موجود به طریق جدید برای تحصیل یك نتیجه یا محصول صنعتی و كشاورزی. این تعریف در هر كشوری تا حدودی تفاوت دارد و دایره آن، وسعت و ضیق پیدا می كند. به عبارت دیگر، قوانین كشورهای گوناگون، علی رغم مشابهتی كه با هم دارند، در ضوابط تحقق اختراع كاملاً یكسان و یكنواخت نیستند. برای مثال، در ژاپن پدید آوردن یك ایده در سطحی بسیار پیشرفته را اختراع می دانند در حالی كه، در امریكا چنین قیدی وجود ندارد و صرفاً نو بودن اثر ملاك است. این تفاوت از آنجا حایز اهمیت است كه به محض ثبت شدن موردی برای اختراع، حقوق انحصاری شدیدی برای مخترع آن به وجود می آید و افراد جامعه موظف به رعایت آن هستند; یعنی از تولید و عرضه محصول مشابه منع می گردند. حال اگر مورد ثبت شده از لحاظ علمی اهمیت زیادی نداشته باشد، ممكن است بسیاری از افراد جامعه آن را در جریان كار و فعالیت داخل كنند. ولی اكنون مجبور هستند برای استفاده از روش و پدیده ای عادی، از مخترع اجازه بگیرند; مخترعی كه كار فوق العاده ای نكرده و فقط در مراجعه به اداره ثبت پیشی گرفته است!
