حافظ: زبان، زمانه، و زمینه

۱- در باره ساختار متن: ۲- زمانه حافظ و حساسیت‌های اجتماعی و سیاسی او: ۳- زمینه‌ها پیش از آنكه در باره شعری وغزلی از حافظ اظهار نظر كرده باشم اول می توانم این پرسش را مطرح كنم كه رویكرد ما به شعر حافظ چگونه است؟ یا می‌توانم بپرسم كه در جستجوی چه چیزی به سراغ حافظ می‌رویم؟. شاید پاسخ به‌این پرسش چندان آسان نباشد. اما این گمانه را نمی‌توان دست كم گرفت كه به‌هرحال چیزی، یا چیزهایی در ما هست كه در جستجوی پیدا كردنِ زبانی برای بیان آن هستیم واحتمال داده‌ایم كه بیان حافظ می‌تواند در این زمینه به‌ما كمك كند. زبانِ رمزی وسرشار از ایهامی كه حافظ در غزل‌ها و ساقی‌نامه خود به‌كار برده، این گمانه را تقویت می‌كند كه دراین دیوان، سهمی از معنا برای مخاطب منظور شده است. این سخن به‌معنای آن نیست كه حافظ خواسته چیزی را در كلام خود پنهان (سانسور) كند كه نامحرمان به‌آن دست نیابند، بلكه به‌معنای آن است كه خواننده را به وُهم در می‌اندازد تا عنصر تخیلِ مخاطب چیزی را پدید آورد كه شاید حتی فكر خود حافظ به‌آن راه نبرده باشد. در عین‌حال، همه آنچه خواننده‌ی این دیوان، به‌یاری عنصر خیال از شعر حافظ پدید می‌آورد، معمولا بایددر همان جهتی حركت كند كه حافظ پوینده آن بوده است. اگر این گمانه درست باشد، به معنای این است كه مثلا ما می‌ توانیم به مناسبت غربتی كه به‌سراغمان آمده تا حدودی معنای مویه‌های غریبانه او را دریابیم. اما اگر درد ما ازآن جنس نباشد، آیا ما می‌توانیم ادعا كنیم كه آنچه در معنای غزل غربت او می‌گوئیم، واقعا شباهتی با آنچه او خواسته بگوید دارد؟. به‌تعبیر دیگر، ما آزاد هستیم كه از هرغزلی هر گونه تلقی كه دوست داریم داشته‌باشیم. چه دیگران موافق باشند وچه نباشند این امر خود به‌ خود می‌تواند اتفاق افتد. اما نسبت دادن تلقی خودمان به حافظ، واینكه اصرار داشته‌باشیم كه حافظ مقصودش از بیان این غزل چنین وچنان بوده، نه‌كاری خرد ونه‌آسان است مگر اینكه تلاش كنیم تا در حد امكان، موقعیت حافظ را در زمان ومكان خودش، وهمچنین تاریخی كه بر او موثر بوده است وبسیاری چیزهای دیگر را در باره او دانسته‌باشیم. اما به احتمال قریب به‌یقین می‌توان گفت كه چنین كاری بسیار بعید است. همچنین، با آن پیش‌فرض كه گفتم در دیوان حافظ، سهمی هم برای خوانند است، چندان هماهنگ نیست. راه میانه این است كه سهمی برای صاحبِ اثر، سهمی نیز برای خودمان قایل باشیم. در این رویكرد، بازهم خوانندهٔ اثر ناگزیر است خود را به برخی چیزها مقید كند. یعنی همان تلاش در فهمِ موقعیتِ حافظ، زبانی كه در آن روزگار به‌عنوان زبانِ معیار مورد استفاده او قرار گرفته است، آثار وحالاتِ مهمی كه ذهن وزبانِ حافظ را در سیطره خود گرفته بوده است، ساختاری كه در كل دیوان حافظ به‌عنوانِ یك نظامِِ مفهومی پدید آمده است. همچنین مشخص‌كردنِ رویكردی كه ما به‌این متن می‌خواهیم داشته‌باشیم. بنا براین شاید بتوان آشنایی باسه مورد مشخص را در باره مواجهه با دیوان حافظ بیان كرد: ۱- ساختار كلی متن در كل دیوانِ موجود و زبانی كه مورد استفاده قرار گرفته. ۲- زمانه حافظ و حساسیت‌های او نسبت به مسائل اجتماعی- سیاسی. ۳- زمینه‌هایی كه دست به‌دهم داده‌اند وحافظ را به این قله بلند ادبیات فارسی رسانیده‌اند. اشاره به‌هركدام از این موارد در این نوشتار به‌معنای آن نیست كه آنچه می‌گویم همه آن است كه باید بگویم، بلكه این اشارات در حد نیازی ابتدایی برای مخاطبی معمولی واز سوی گوینده‌ای معمولی می‌باشد. ۱- در باره ساختار متن: غیر آنچه به عنوان ضمائم دیوان می‌تواند محسوب شود[۱] بقیه دیوان، یعنی متن اصلی وبیشترین سهم، از آنِ غزلیات است. اولین وشاید مهمترین نكته‌ای را كه در دیوان حافظ می‌توان به عنوان یكی از ویژگی‌های مشخص متن به آن اشاره كرد، روایت شكسته‌ای است كه نه تنها از یك غزل به غزل دیگر، بلكه حتی از یك بیت به یك بیت دیگر نیز اتفاق افتاده است. این ویژگی را در زبان قرآن هم می‌توانیم ببینیم. اگر متن قرآن را با متن تورات از نظر ساختار ظاهری آن مقایسه كنیم، می‌توانیم داستان‌های تورات را به عنوان روایتی مفصل ببینیم كه حوادث را به‌گونه‌ای پیوسته به‌هم و در خط ممتدی آغاز كرده و به‌همان صورتِ پیوسته، تا فرجام ادامه یافته است. اما متن قرآن به جای روایت خطی وممتد، فقط برش‌هایی از وقایع وحوادث را بیان می‌كند و از چكاد به چكاد عبور می‌كند. این روایت شكسته به‌گونه‌ای است كه حتی ممكن است خواننده متن در آغاز احساس كند كه نوعی گسست در متن ایجاد شده است اما هنگامی كه به ژرف‌ساختِ متن توجه كنیم همه آن شكستگی‌ها وگسست‌ها از میان می‌رود. قالب غزل، وتفاوت آن با قصیده و به ویژه با مثنوی‌های بلندی همچون شاهنامه، مانند تفاوت متن قرآن با تورات است. اما نكته دیگری كه در غزلیات حافظ دیده می‌شود این است كه در یك غزلی كه مثلا ۷ بیت دارد، بازهم در ظاهرِ همان یك غزل، با ساختاری شكسته مواجه هستیم. یعنی ممكن است گاهی هر بیتی برای خود معنای مستقلی داشته باشد كه ظاهرا ربطی به بیت بعدی نداشته باشد. اما به گمان من، ژرف‌ساخت غزل به‌گونه‌ای است كه همه ابیات را به‌هم پیوند می‌دهد. فهم ژرف‌ساخت در متن یا روایت شكسته - چه درقرآن وچه در دیوانِ حافظ- به‌ساختارِ زبان در یك دوره ویژه ادبی نیز مربوط می‌شود. به‌تعبیر دیگر، ساختار واژگانی و نحویِ زبان در یك جامعه، باید به‌حدی از كمال وپختگی رسیده باشد كه شاعر بتواند با كوتاهترین جمله‌ها، معناهای مفصل وپیچیده را به‌سرعت به ذهن خواننده انتقال دهد. همچنین بتواند، بخش‌هایی از كلام را چنان حذف كند كه آسیبی به معنای موردِ نظرش نرساند. به‌نظر می‌رسد كه چنین ویژگی‌هایی در هر دوره‌ تمدنی، فقط یك بار پدید می‌آید. اگر به‌تاریخ زبان وادبیات فارسی، نگاهی اجمالی داشته‌باشیم، می‌توانیم تفاوت دوره قبل از اسلام در ایران را، با دوره بعد از اسلام تمیز دهیم. پس از شكست ایرانیان از اعراب، وپس از آنكه زبانِ قرآن به‌عنوان زبان دین و حكومت در این سرزمین گسترش یافت، زبان پارسی مربوط به‌دورانِ ساسانیان كارآیی ادبی خود را دراین دوره جدید از دست داد وبرخی از واژگان وبسیاری از مضامینِ ادبی ودینیِ دوره پیشین، در این دوره- بعد از اسلام- قابل طرح نبود. بنابراین پارسی زبانان می‌بایست متناسب با این دوره تمدنی تازه، سامان تازه‌ای نیز به‌زبانِ خود می‌دادند. این سامان‌دهی كه از روزگارِ رودكی شاعر روزگار سامانیان روندی جدی به‌خود گرفت، در روزگار حافظ به كمال رسید[۲]. پس از روزگارِ حافظ، زمانه نیز دیگر شد وآن زبان، كه به قله كمال رسیده بود، برای دوره بعدی، چندان قابل تكرار نبود. یعنی شاید بتوان گفت كه دوره دیگری از تمدن و فرهنگ ایرانی در شرف شكل گیری بود كه برخی مضامینِ مربوط به زندگیِ اجتماعیِ ایرانیان را تحت تاثیر خود قرار داد. درعین‌حال، چنین می‌نماید كه حافظ بر قله‌ای ایستاده است كه می‌تواند این دو دوره تمدنی را به‌هم معرفی كند. نه تنها این دو دوره، بلكه حتی برخی مضامینِ مهم و كلیدیِ روزگار قبل از اسلام را نیز در ساختار تازه‌ای به نمایش بگذارد. این را هنگامی بیشتر متوجه می‌شویم كه به ژرف ساخت غزلیات حافظ توجه كنیم. در نوشته‌های بعدی، سعی می‌كنم با شرح یك غزل، به ژرف ساخت آن نیز اشاره كنم. ۲- زمانه حافظ و حساسیت‌های اجتماعی و سیاسی او: در این مورد از دو بعد می توان دیوان حافظ را مورد مطالعه قرار داد. یكی مستندات تاریخیِ آن روزگار و دیگری برخی تعریض‌ها و اشاراتی كه در خود دیوان وجود دارد. به‌لحاظ مستندات تاریخی، حافظ وابن‌خلدون تقریبا همزمان هستند ولی به‌نظر می‌رسد كه از یكدیگر اطلاعی هم ندارند. همانگونه كه همزمان با این دو نفر دانته نیز در ایتالیا مشغول سرودن كمدی الهی است و او هم از این دو نفر و این دونفر هم از او اطلاعی ندارند. این روزگاری است كه قبلا امپراطوری بزرگ عباسیان توسط هلاكوخان سقوط كرده بوده است وسرزمین‌های اسلامی با حكومت‌های محلی اداره می‌شده است كه مدام در جنگ وستیز باهم بودند. این جابجایی قدرت‌ها از یك‌سو، و میراثِ فرهنگی- دینی كه از امپراطوری عباسیان برجای‌مانده بود از سوی دیگر، بحرانی پیچیده و كلافی سردرگم، در عرصه باورهای دینی پدید آورده بود.