تحلیلی از پنج دوره اجرای جشنواره كتاب های آموزشی رشد و حركت به سوی كمال

برگزاری جشنواره كتاب های آموزشی رشد، بخش انگیزشی طرح سامان بخشی كتاب های آموزشی است كه از سال ۱۳۷۹ با هدف ترویج تولید كتاب های آموزشی مفید، مناسب و مبتنی بر برنامه های درسی آموزش و پرورش، به اجرا درآمده است.امروز در آستانه برگزاری این جشنواره، نوشته ای را به قلم مدیر اجرایی طرح سامان بخشی كتاب های آموزشی در پی می آوریم: مروری بر خاطرات گذشته خود داشته باشید. جالب ترین كلاس خود را كه به خاطر می آورید، كدام است؟ فرقی نمی كند كه كدام دوره، پایه، كلاس و یا درس خود را به خاطر آورید، مهم تجربه خوشایند، مثبت و متفاوتی است كه با كلاس های عادی و یا خسته كننده شما داشته است. در اغلب این موارد، اگر خوب بیندیشیم، یكی از علت های عمده به استفاده از روش یا روش های جالب و قابل توجهی بازمی گردد كه معمولاً با مواد و وسایل كمك آموزشی متفاوتی، نسبت به جلسات درسی قبل، همراه بوده است. مواد آموزشی، از عناصر اصلی برنامه درسی هستند كه می توانند نقش مؤثری در اجرای روش های یاددهی و یادگیری فعال و اثربخش فراهم سازند. مواد آموزشی بسته به مقاصد و كاربرد آنها، انواع متفاوتی را شامل می شوند كه یكی از مهم ترین آنها، بخش مكتوب یعنی كتاب آموزشی است. كتاب آموزشی، محصول عینی فرایند برنامه ریزی آموزشی و درسی است و در نظام آموزشی ما از جایگاه ویژه ای برخوردار است. اگر برنامه آموزشی و درسی را نقشه و یا طرح یاددهی- یادگیری تلقی كنیم، كتاب آموزشی، بخش نوشتاری، تصویری و مكتوب آن است. موقعیت و نقش این ماده آموزشی اقتضا می كند كه برای تهیه و تولید آن، پژوهش، برنامه ریزی و نظارت دقیق و همه جانبه انجام گیرد و با تفكر جمعی و رعایت اصول علم برنامه آموزشی درسی، ساختار منطقی، جذاب و ثمربخشی داشته باشد، به نحوی كه قابلیت های لازم را برای تقویت مجموعه ای از مهارت های ذهنی، عملی و نگرشی در یادگیرندگان دارا باشد و امكان فرصت خود یادگیری و ایفای نقش مؤثر و فعال برای یادگیرنده را در جامعه فراهم كند.در مرحله انتخاب و استفاده از كتاب های آموزشی مناسب شرایط یادگیری اثربخش لازم است، مجموعه ای از اصول و معیارها مورد توجه قرار گیرند؛ از جمله: تناسب با هدف های برنامه درسی، در نظر گرفتن سطح فهم و تجربیات قبلی یادگیرندگان، كیفیت ارائه محتوا مثل تصویرهای روشن و جذاب و... از آن جا كه انجام این كار زمان، تجربه و اطلاعات كافی و دسترسی به تمام كتاب های آموزشی بازار نشر را می طلبد و معلمان و شوراهای مدرسه های سراسر كشور با این محدودیت روبه رو هستند، دفتر انتشارات كمك آموزشی وزارت آموزش و پرورش از سال ۱۳۷۹ به طور رسمی مأموریت یافت، به سامان بخشی كتاب های آموزشی بپردازد. یكی از اقدامات اساسی این طرح، شناسایی و معرفی كتاب های آموزشی برتر، مناسب و مرتبط با برنامه های درسی دوره های ابتدایی، راهنمایی و متوسطه و تشویق پدیدآورندگان این آثار در جشنواره های رشد است كه همه ساله بدین منظور برگزار می شوند.پنجمین جشنواره ای كه در پیش است(۲۹ و ۳۰ آبان ۸۴ تالار حركت) مربوط به كتاب های آموزشی برگزیده دوره متوسطه نظری، پیش دانشگاهی، فنی و حرفه ای و كار دانش است. از دیگر فعالیت های جنبی جشنواره مطابق سنوات گذشته، تقدیر از ناشران برگزیده، برگزاری نمایشگاه كتاب، اطلاع رسانی و كارگاه نشست های علمی كاربردی، همایش سراسری رؤسا و معاونین سازمان های آموزش و پرورش استان های كشور، صاحب نظران و انجمن های علمی فرهنگی غیردولتی حوزه نشر آموزشی است كه تاكنون مورد استقبال خوبی از سوی مخاطبین قرار گرفته است. پیامدها، كاستی ها اجرای جشنواره كتاب های آموزشی رشد، با وجود برخی از كاستی ها، در حقیقت چندین پیامد داشت كه اهم آنها عبارتند از: ۱- روشن شدن آسیب ها، تنگناها و كاستی ها در حوزه تولید كتاب های آموزشی از جمله: ۱-۱- از بین كتاب های آموزشی كه در ۵ سال اخیر وارد بازار شده اند، حدود یك سوم آنها از استانداردهای مطلوب آموزشی برخوردارند. ۲-۱- بیشترین كتاب های تولید شده در زمینه كتاب های كار و تمرین و تست های چند گزینه ای هستند. نظام نمره گرایی ، وجود كنكور و اغراق آمیز نشان دادن كنكور و قبولی در دانشگاه ها، عامل اصلی گرایش تولیدكنندگان و مصرف كنندگان، به استفاده از این كتاب هاست. غالب این كتاب ها، حتی اصول اولیه را در طرح سؤال رعایت نكرده اند؟ بلكه به عكس، محتوای كتاب های درسی را به یك سلسله پرسش و پاسخ های حفظی و فاقد خلاقیت تبدیل كرده اند. فقدان نوآوری و نیز نگاه سنتی، در این نوع از كتاب ها كاملاً مشهود است. محتوا و شیوه ارائه نیز مشابه است. در مواردی، ساختار برخی از این كتاب ها، از جمله كتاب هایی كه در زمینه زبان آموزی تألیف شده اند، نزدیك به چهل سال است كه هیچ گونه تغییری پیدا نكرده است. ۳-۱- در برخی از حوزه ها مانند علوم تجربی، اجتماعی و جغرافیا، غلبه با كتاب های ترجمه ای است تا تألیفی. در ترجمه این كتاب ها، گاه از واژگانی استفاده شده است كه متناسب با سطح سنی فراگیر نیستند و از سویی به دلیل بومی نشدن عكس ها و تصویرها و نیز ناسازگاری با ارزش ها و فرهنگ های بومی، در مواردی جنبه بدآموزی داشته اند. ۴-۱- كمبود كتاب آموزشی برای معلم و یا دانش آموز در برخی از حوزه های آموزشی مانند علوم اجتماعی، تربیت دینی و بدنی، هنر، روش تدریس، مرجع، زبان آموزی، ادبیات فارسی، ریاضی، زیست شناسی، عمران، كشاورزی، بهداشت و كودكیاری، مدیریت خانواده، مواد، علوم دریایی از گرایش های كار دانش و فنی و حرفه ای كاملاً چشمگیر است. از سوی دیگر، با توجه به موضوعات مطرح در این حوزه ها، عدم تنوع نیز به میزان زیادی دیده می شود. ۵-۱- در برخی از كتاب های آموزشی، از زبان نامناسب و دور از فهم دانش آموز استفاده شده است. در حالی كه در كتاب های كمك آموزشی باید از نثری ساده، روان و متناسب با خزانه واژگان كودك استفاده شود. ۶-۱- از آن جا كه پدید آوردن یك اثر خوب نیازمند صبر، حوصله و سرمایه گذاری بیشتری است تا آثار تألیفی ارزشمندی تولید شود، به نظر می رسد، پدید آورندگان تحت تأثیر انگیزه های اقتصادی و بازگشت سریع سرمایه و سود حاصل از آن، كتاب های آموزشی با كیفیت پایین وارد بازار می كنند و یا به ترجمه بیشتر توجه دارند تا تألیف. حل این معضل مستلزم فرهنگ سازی بیشتر و حمایت های مراجع رسمی و دولتی است.