برج و آرامگاه طغرل

برج طغرل در شرق آرامگاه ابن بابویه در خیابان ابن بابویه شهر ری واقع شده‌است و از آثار به جا مانده از دورهٔ سلجوقیان می‌باشد. در برخی متون این محل، برج خلیفه یزید نامیده شده است. ارتفاع برج حدود ۲۰ متر می‌باشد (بدون احتساب گنبد مخروطی شکلی که امروزه اثری از آن نمانده) به عقیدهٔ برخی از کارشناسان این برج شبیه عقربه‌های ساعت بوده و می‌توان از روی تابش آفتاب بر روی کنگره‌های آن زمان را تشخیص داد.
برج طغرل در سال 1310 با شماره 147 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌ است.
برج طغرل با مساحتی بالغ بر 48 متر مربع و ارتفاعی در حدود 20 متر و با اسکلتی خشتی و آجری به صورت استوانه‌ای افراشته، خودنمايی می‌کند که نمای داخلی آن به صورت استوانه است.
 

چالش‌ها دربارهٔ شخصیت مدفون در بنا

چالش و اختلافات فراوانی میان کارشناسان و مورخان دربارهٔ شخصیت مدفون در این بنا وجود دارد. عده‌ای آن را آرامگاه طغرل بیک سلجوقی می‌دانند و در مجمل‌التواریخ صفحهٔ ۴۶۵ اینگونه آمده‌است که «سلطان طغرل‌بیک شهر ری وفات رسید و تربتش آنجا برجاست». مورخ نامی ترکیه، فارق سومر نیز محل دفن طغرل را همین مکان می‌داند.
عده‌ای دیگر از نویسندگان این مکان را محل دفن خلیل سلطان از فرزندان تیمور لنگ و همسر او شادالملک در قرن پانزدهم می‌دانند. در کتاب جامع ری باستان تالیف حسن کریمیان نیز آمده‌است که گروهی این بنا را منتسب به فخرالدوله دیلمی می‌دانند.
محمد محیط طباطبایی این بنا را متعلق به ابراهیم خواص می‌دانست و خودش هم پس از مرگ در جوار این برج در سال ۱۳۷۱ به خاک سپرده‌شد.   
این برج شبیه عقربه‌های ساعت بوده و می‌توان از روی تابش آفتاب روی کنگره‌های آن زمان را تشخیص داد. در ضلع شمالی و جنوبی برج دو سردر با معماری طرح رازی ساخته شده است و تقریباً تا ارتفاع 4 متری برج دیوارها به صورت توپ تا قطر دیوارهای حدود 1.5 متر تشکیل شده و دیوارهای بالای ارتفاع 4 متر به صورت تو خالی طراحی شده و وسط آن پلیکانی وجود دارد که درب آن در همان ارتفاع در ضلع شمالی بنا خودنمايی می‌کند که رابطی بین قسمت‌های تحتانی و فوقانی برج می‌باشد.
 قدمت برج و پا برجا بودن آن در طی 700 سال كه از ساخت آن می‌گذرد با توجه به وقوع زلزله‌های سهمگین در ناحیه نشان از پی مستحكم و عمیق این بنا دارد. پی سازنده این برج در كف آن در كناره‌های دیوارها كانالهای گذر هوا را تعبیه كرده‌ كه این كانالها مانع از رطوبت دیوارها و از بین بردن خرابیهای ناشی از آن می‌شود و دیاوراهای برج طوری طراحی شده كه موجب طنین صدا در درون بنا می‌شود. و اگر واعظی یا خواننده‌ای در وسط برج خطبه‌ای ایراد كند و یا تصنیفی را بسراید صدای آن در همة برج طنین انداز می‌شودو به صورت اكو وار به سمع همه می‌رسد. كه البته وجود سقفی مخروطی كه بر فراز دیوارهای برج قرار داشته كه هم اكنون اثری از آن بر جای نیست شاید به این فناوری اكستیكی جلوه‌ای دیگر می‌داده است.
 

کاربردهای برج طغرل

این برج علاوه بر آنكه با داور فرزانگان و دلاوران عصر خود می‌باشد استاد سازنده آن كاربردهای دیگری را در جاودانه ساختن آن بكار برده و معماری پنهانی را برای پی بردن به اسراری با آن عجین كرده است. از جمله كاربرد این برج استفاده در شبهای تار با استفاده از روشن كردن آتش بر باروی بلند آن برای راهنمای مسافران جاده ابریشم كه از جانب خراسان به جانب ری می‌آمدند بوده و در روز احتیاجات گاهشماری مردم را مرتفع نموده است. بنا به گفته فرزانه اندیشمند استاد منوچهر آرین پژوهشگر خراسانی عرصه تاریخ علم كشور در مقاله نگاه دیگری به برجها اطلاق واژه برج به این بنا و بناهای مشابه از آنجا كه برج به منازل عبور حركت سالانه خورشید در دائره‌البروج گفته می‌شود حكایت از این مطلب دارد كه گذشتگان از این روی سایه‌های این ابنیه و دریچه‌های گذر نور خورشید كه در روی آنها تعبیه شده پی به برجی كه خورشید در آن غوطه ور می‌باشد می‌بردند زیرا كه در هر برجی خورشید ارتفاع خاصی در آسمان نسبت به افق و میل خاصی نسبت به جهات جغرافیایی مناطق داردلاجرم سایه‌ها و طرز تابش آن متفاوت خواهد بود كه از این تغییرات می‌توان در تعیین روزها و برج‌ها بهره‌ برد و این فناوری به كار رفته در این ساختمانهاست كه كلمة برج را زیبنده نام آن كرده است.
برج طغرل علاوه بر این ویژگی فوق‌العاده، ویژگی منحصر به فرد دیگری در خود نهفته دارد كه سرود زیبای اندیشه استاد سازنده خود را جلوه‌گر می‌كند. و آن ساعت آفتابی منحصر به فردی است كه در دل كنگره‌های آن پنهان دارد. كه شاید مورد مشابه آن در تاریخ علم كمتر یافت می‌شود. همان طور كه ذكر شد حول این برحج از نمای بیرونی 24 كنگره با زاویة حاده جلوه‌گر شده كه اگر در روبروی درگاه آن بایستید گویی شیری با دهانی باز به شما می‌نگرد.
در دقت در این بنا از آنجا كه این كنگره‌ها درو تا دور این اثر را فرا گرفته به گونه‌ای خاص طراحی شده كه اگر چنانچه طلوع آفتاب اتفاق بیافتد در جانب شرق بنا كم‌كم یكی از كنگره‌ها روشن می‌شود و آفتاب درون آن می‌تابد، اگر نیم ساعت از طلوع آفتاب بگذرد, نصف كنگره روشن می‌شود اگر یك ساعت از طلوع خورشید بگذرد یك كنگره به طور كامل روشن می‌شود و اگر چنانچه دو ساعت بگذرد و كنگره روشن می‌شود، همین طور اگر سه ساعت بگذرد سه كنگره تا هنگامی كه به لحظه‌ای می‌رسیم كه خورشید روی نصف النهار منطقه قرار می‌گیرد. یعنی بیشترین ارتفاع خود را از افق دارد، در این هنگام خورشید درست در بالای سر در جنوبی برج قرار می‌گیرد چرا كه دربهای برج كاملاً شمالی جنوبی بوده و روی نصف النهار واقع است در این هنگام سایه تیغه‌ای كه بالای سر سردرب ورودی است درست در بالای تبری ضربی گونه سر در قرار گرفته و حكایت از لحظه اذان ظهر می‌كند و در زمستان كه ارتفاع خورشید پایین‌تر است در لحظه ظهر خورشید از درب جنوبی درست وسط برج می‌تابد.
اگر چنانچه خورشید از لحظه ظهر زوال پذیر و به جانب غرب گرایش یابد حال كنگره‌های جانب غرب شروع به روشن شدن می‌كند. اگر نیم‌ ساعت از لحظه ظهر بگذرد نیمی از كنگره از جانب غرب روشن می‌شود اگر یك ساعت بگذرد یكی از كنگره‌ها و اگر دو ساعت از ظهر بگذرد نیمی از كنگره‌ها روشن می‌شود و همین گونه تا خورشید غروب كند. پس از روی كنگره‌های این برج و روشن شدن آن توسط خورشید می‌توان مقدار گذشت زمان را از لحظه طلوع آفتاب، لحظه ظهر ، و مقدار گذشت زمان از لحظه ظهر را محاسبه و تعیین نمود.

مرمت و بازسازی

برج طغرل برای نخستین بار در سال ۱۳۰۱ هجری قمری و در پایان ۳۵امین سال پادشاهی ناصرالدین شاه مرمت و بازسازی شد. این مرمت به دستور شاه و به دست وزیرش امین السلطان و توسط ابوالحسن خان معمارباشی انجام گرفت و لوحه‌ای مرمر بر سردر بنا نصب گردید. این بازسازی بنا را از خطر نابودی نجات داد ولی ظرافت کاری‌های قدیمی و بقعهٔ کتیبهٔ کوفی آن را از بین برد.
بعد از انقلاب ۱۳۵۷ سالها این بنا متروک بود تا در اوایل دههٔ هفتاد بار دیگر مورد بازسازی قرار گرفت و بطور جدی در نیمهٔ سال ۱۳۷۷ آغاز و در زمستان ۱۳۷۹ به پایان رسید.
در حال حاضر بازسازی بنا به دست منطقه ۲۰ شهرداری تهران در محوطه‌ای به وسعت ۲ هکتار و به منظور گسترش و ساختن فرهنگسرا، کتابخانه، موزه و رستوران در حال انجام می‌باشد.

منبع: بیتوته