سالهاست كه موضوع كتب درسی مورد بحث و چالش صاحبنظران و مسئولان ذی ربط است اگرچه كمتر پای اینگونه مباحث به رسانه ها كشیده شده است؛ اینكه فرم و ظاهر كتب درسی همخوان با مقاطع سنی دانش آموزان نیست، محتوای كتاب ها به گونه ای طراحی شده كه دانش آموز را وابسته به معلم بار می آورد، دشواری برخی مفاهیم گنجانده شده در این كتاب ها، گاه غیر ضروری و مانع درك عمیق بخش های دیگر است، شتابزدگی در تدوین متون آموزشی و تغییرات پی در پی شان، باعث شده این متون حتی مصون از غلط های املایی و نگارشی نمانند و ...
اما محور تمامی این انتقادات و زاویه دید اصلی بحث، پرداختن به مهارت های زندگی فردی و اجتماعی است. به این معنا كه متون درسی تا چه اندازه می توانند مهارت زندگی دانش آموز را تقویت كنند و او را برای رویارویی با واقعیت های خارج از مدرسه آماده سازند. در این راستا چندی پیش شنیدیم كه مفاهیم بهداشتی در متون درسی ساماندهی خواهد شد، در واقع جبران كسری اطلاعات بهداشت جسمی و روحی دانش آموزان در قالب متون درسی به همان چالش ذهنی قدیمی برمی گردد كه این متون تا چه اندازه به درد زندگی می خورند؟
مدیر كل دفتر برنامه ریزی و تالیف كتب درسی وزارت آموزش و پرورش در مورد ضرورت آموزش بهداشت به دانش آموزان، چندی پیش گفته بود: در كتاب های درسی، دانش آموزان با تغذیه مناسب، نگهداری از بدن و بهداشت فردی آشنا می شوند اما میزان اطلاعاتی كه ارائه می شود كافی نیست و به همین دلیل در طرح آموزش سلامت به مسائل بهداشتی پرداخته می شود كه در كتاب های درسی تاكنون توجهی به آنها نشده است.
بنابراین در پروژه آموزش سلامت، دانش آموزان با نحوه پیشگیری از بیماری هایی كه بحران جهانی یا ملی ایجاد می كنند، آشنا می شوند. خسرو كی منش طراح مشاوره امداد و كارشناس مسائل آموزشی و تربیتی در مورد كلیت این پروژه می گوید: در یكی از ۸ بند اهداف پرورشی نظام جمهوری اسلامی ایران به این موضوع پرداخته شده، یعنی توجه به مسائل زیستی دانش آموزان كه در اهداف كلی پرورشی كودكان و نوجوانان جای می گیرد. البته همچنان كه می دانید متون درسی در قالب كتاب های دینی و نیز برنامه های تربیتی در مدارس تا حدودی این اهداف را دنبال می كنند اما از آنجایی كه این برنامه ها و متون نمی تواند شامل تمامیت موضوع شوند، بنابراین بهتر است كه اهداف زیستی در یك كتاب مستقل ساماندهی شود.
در اظهارنظر فوق به این موضوع اشاره شده است كه یك ماده درسی مستقل برای سلامت دانش آموزان در نظر گرفته شود، در حالی كه مدیر كل دفتر برنامه ریزی و تالیف كتب درسی وزارت آموزش و پرورش از ساماندهی این مفاهیم در متون درسی سخن گفته بود. بنابراین این موضوع، همچنان مورد چالش است كه آیا یك كتاب مستقل برای سلامتی تدوین یا مفاهیم مرتبط با سلامتی مورد بازنگری قرار گرفته و ساماندهی شود.
مسئله دیگری كه جای بحث دارد این است كه آیا اصولا با تدوین یك متن آموزشی در قالب كتاب می توان تمامی مشكلات سلامتی و زیستی دانش آموزان یا لااقل بخش عمده ای از آن را حل كرد و سوال بزرگتری كه در همین راستا می توان پرسید این است كه موضوع سلامت تابعی از كدام پدیده هاست؟ آتش گرفتن یك بخاری در مدرسه ای فاجعه به بار می آورد و غرق شدن یك قایق تفریحی در پارك شهر فاجعه ای دیگر. در هر دو پدیده نیز سلامتی دانش آموزان تا پای از دست رفتن زندگی و حیات به خطر افتاد اما مقصر كیست؟ آیا این مشكل با تدوین یك كتاب آموزشی قابل حل است؟ چندی پیش یكی از كارشناسان بهداشت سازمان آموزش و پرورش از ایمن سازی محوطه بیرونی مدارس برای جلوگیری از تصادفات و برخورد اتومبیل ها با دیوار مدارس گفته بود و اینكه تا چه اندازه این مسئله ضروری است.
با این وجود می توان نتیجه گرفت كه اولا سلامتی، تندرستی و مسائل زیستی دانش آموزان صرفا پدیده ای قابل آموزش در قالب كتاب نیست و دوم آنكه باید دقت كرد پروسه تدوین تا تدریس این متون مثل سایر كتاب های آموزشی دچار آفت های گوناگون نشود.
كی منش در این باره می گوید: اگر این كتاب ها متناسب با هر مقطع سنی، خوب و علمی تدوین شود، می تواند مهارت های خوبی را به دانش آموزان بدهد اما به شرط اینكه نگاه، یك نگاه سیستماتیك باشد و با گروه های دیگر از جمله گروه های تدوین متون دینی هم نوعی تعامل سازنده به وجود آید.
وی در ادامه عنوان می كند: این یك پیش بینی دقیق است كه در مورد تدوین متون بهداشتی زیستی بگوییم مبادا دچار آفت های معمول تدوین بشود، چرا كه این اتفاق همیشه افتاده است. به علاوه باید پیش از تدوین چنین كتاب هایی، نیروی انسانی آن را تربیت كنیم. همین الان بسیاری از معلمان با متون جدید آشنایی ندارند و آموزش و پرورش مجبور می شود برایشان كلاس های توجیهی بگذارد چه برسد به متون غریب تری مثل سلامت و تندرستی كه یقینا با این معضل مواجه خواهد شد و به صرف اینكه یك كتاب در مورد مسائل زیستی نوشته شود، نمی تواند منجر به ایجاد مهارتی در دانش آموزان گردد.
وی با اشاره به اینكه پرداختن به برخی مسائل ظریف زیستی و بهداشتی مثل بهداشت و مسائل مبتلا به دوران بلوغ كه آموزش آن در برخی مناطق شروع شده، بدون یك كادر متخصص و حرفه ای و بدون نگاه علمی و سیستماتیك ره به ناكجا آباد بردن است، در مورد ابعاد مختلف سلامت می گوید:یقینا انسان دارای ابعاد مختلفی است كه بحث سلامت شامل همه این ابعاد می شود؛ عقل سالم، بدن سالم، روح سالم، روان سالم و... اما هدف اصلی از واحد درسی سلامتی، پیشگیری و آماده سازی كودكان و نوجوانان در مقابل آسیب های اجتماعی می تواند باشد كه بیشتر، ابعاد روحی و روانی آنها را هدف قرار می دهد.
مهارت زندگی
زندگی كردن نوعی مهارت است، نوعی مهارت قابل آموزش كه از بدو تولد تا انتهای حیات آدمی جریان دارد. مدرسه نیز به عنوان قاعده مند ترین فضای آموزشی و نیز تاثیرگذارترین مرحله آموزش می تواند مطرح باشد كه كودك و نوجوان ابتدا از همین مسیر به كسب مهارت های زندگی بخصوص در شكل امروزین خود نائل شده و پی به قواعد زیستن می برد. منظور ما از زیستن یعنی سالم، شاداب و پویا زیستن. دانش آموزی كه مهارت های زندگی را به خوبی كسب كرده، می تواند سلامت جسمی خود را حفظ و به دور از استرس های روانی در موقعیت های مختلف تصمیم گیری كرده و با قاطعیت و در عین حال قبول واقعیت های پیرامون خود عمل كند.
امیرحسین شیرین، كارشناس آموزشی و مسائل تربیتی یكی از مناطق تهران در این باره می گوید:اگر نگاه و نگرش ما از مفهوم سلامت عمیق باشد، قطعا به این نتیجه می رسیم كه صرفا تدوین یك متن آموزشی برای سلامتی كارساز نیست اگرچه وجود آن را هم نباید نفی كرد. اما به اعتقاد من باید ابتدا به فكر به وجود آوردن فضایی باشیم كه تمامی عناصر این فضا مثل حلقه های یك زنجیر خود به خود دانش آموزان را در مسیر بالا بردن اطلاعات و توانایی هایشان از سلامتی قرار دهد. اینكه به كودكان و نوجوانان بگوییم مسواك بزنید یا طریقه درست مسواك زدن این است، بسیار هم خوب است اما همه هدف نیست. یك دانش آموز كودك یا نوجوان باید بتواند در موقعیت های مختلف نه تنها سلامتی خود را حفظ كند بلكه موجب حفظ سلامتی دیگران هم بشود، مثل دانش آموزی كه به مادر بزرگش می گوید هنگام زلزله زیر میز برو و او هم گوش می دهد و زنده می ماند. وی در ادامه عنوان می كند:البته عمق موضوع از این هم بیشتر است به این معنی كه اگر ما از منظر جامعه شناختی به پدیده سلامتی نگاه كنیم، می بینیم كه مفاهیم دیگری همچون برقراری تعامل و ارتباط صحیح با دیگران، قدرت كسب تجربه، صلح جویی و دوری از رفتار خشونت آمیز، قدرت تصمیم گیری و... نیز به عنوان مفاهیم مرتبط با سلامتی قابل بررسی هستند كه مجموعا به این نوع از سلامتی اجتماعی می توان گفت دوری از ناهنجاری ها و دارا بودن مهارت های زندگی.
تاكنون پژوهش های متعددی در زمینه كسب مهارت های زندگی در ارتباط با دانش آموزان صورت گرفته و تئوری های متعددی نیز ارائه شده است. در یكی از این پژوهش های علمی آمده است:محققان با استفاده از منابع علمی موجود و مستندات سازمان جهانی بهداشت، ۵۴مهارت را برای سالم زیستن به عنوان مولفه های برنامه درسی دانش آموزان دوره ابتدایی تعیین كرده اند. خانم هابالدو و فرنیس(۱۹۹۸) مهارت های زندگی را شامل پرورش تفكر انتقادی، تحلیل احتمالات، كنترل رفتار، كسب دانش و مهارت های بیشتر، ایجاد ارتباطات دو جانبه و رضایتبخش و اصلاح محیط فیزیكی و اجتماعی خود می دانند و به نظر آنها مهارت هایی كه باید در برنامه آموزشی گنجانده شوند عبارتند از: كار گروهی و مشاركتی، مذاكره و ارتباطات، تصمیم گیری، حل مشكلات بدون خشونت، رفع اختلاف، مقاومت در برابر فشار سایر همسالان، مهارت های شغلی و كارفرمایانه، استدلال نقادانه، تفكر خلاق، كنارآمدن با عاطفه و فشار روانی، اعتماد به نفس، شناخت خطر، خودآگاهی و همدلی، عدم تبعیض، احترام به تفاوت ها، مساوات، مردم سالاری، حمایت از محیط زیست و هویت ملی و شهروندی و بین المللی شدن.
در همین پژوهش آمده است كه دكتر آرانی(۱۳۷۹) نیز مهارت های زندگی را از قبیل مهارت در حل مسئله، مهارت در تصمیم گیری درست، مهارت در برقراری ارتباط انسانی، مهارت در طراحی هدف های واقع بینانه برای زندگی، مهارت تفكر انتقادی و خلاق می داند. اما دروس پیشنهادی این پژوهش برای تربیت نیروی انسانی لازم برای تدریس متون سلامتی:
۱ - آموزش جهانی و صلح
۲ - آموزش اصول شهروندی و مشار«ت
۳ - آموزش حقوق مدنی افراد
۴ - محیط زیست
۵ - تجربه كاری
۶ - استفاده از وقت و امور مالی
۷ - آموزش بهداشت وایمنی
۸ - ورزش و بازی
۹ - ارتباط با افراد خانواده و سایرین.
در یك جمع بندی كلی می توان گفت هم اكنون ضعف ها و كاستی های جدی در زمینه سلامتی دانش آموزان وجود دارد. این بحث را به دو بخش مجزا از هم می توان تقسیم كرد كه تنها در یك بخش خود دانش آموز محور است، محوری كه باید با یك روش علمی، فراگیر، عمیق و نظام مند در جهت فربه كردن اطلاعات و بالا بردن مهارت هایش تلاش كرد. اما در بخش دوم این خود مسئولان هستند كه باید تلاش كنند عواملی را كه سلامتی كودكان و نوجوانان را به مخاطره می اندازد از پیش رو بردارند مانند...
