نقش نفت و گاز در مناسبات کشورها

نفت و گاز طبیعی مهمترین منابع تأمین انرژی بشر هستند. به‌طوریکه نفت خام ۴۵ درصد و گاز طبیعی ۲۵ درصد انرژی دنیا را تأمین می‌کند. بنابراین، نفت و گاز در معادلات اقتصادی ـ سیاسی جهان اهمیت استراتژیکی دارند و در فرآیند روابط بین الملل نقش مهمی می‌توانند ایفا ‌کنند مقالهٔ زیر، نقش نفت و گاز در مناسبات کشورها را از زوایای مختلفی مورد مرور مختصر قرار می‌دهد: برخورداری و عدم برخورداری از ذخایر انرژی، کشورهای جهان را به دو گروه تقسیم می‌کند. گروه اول که بیشترین انرژی را در جهان مصرف می‌کنند، سهم ناچیزی از ذخایر نفت و گاز دنیا دارند. به‌عنوان مثال، گروه کشورهای صنعتی OECD که تقریباً ۶۲ درصد نفت جهان را می‌سوزانند، تنها ۷ درصد ذخایر نفتی را در اختیار دارند. این کشورها ۳۴ درصد نیاز خود را از کشورهای نفت‌‌خیز تأمین می‌کنند و برای تأمین انرژی خود، به شدت محتاج دستهٔ دوم یا کشورهای دارای ذخایر نفت و گاز هستند. در این دسته، کشورهای خاورمیانه با بیش از ۶۵ درصد منابع نفتی دنیا فقط ۸.۴ درصد از این انرژی را مصرف می‌کنند. از جمله سیاست‌های اساسی کشورهای مصرف‌کننده، تأمین مطمئن انرژی و ایجاد امنیت عرضه است. امنیت عرضه، بازار باثبات و مطمئنی را می‌طلبد که انرژی را با قیمت مناسب برای مصرف‌کنندگان تأمین کند. چشم‌انداز آیندهٔ ذخایر نفت و گاز در جهان نشان می‌دهد، این ذخایر در کشورهای بزرگ صنعتی آیندهٔ تاریکی دارند و میزان ذخایر انرژی این کشورها به شدت در حال کاهش است. جدول یک "نسبت تولید به ذخیره" کشورهای تولیدکنندهٔ برتر نفت دنیا را نشان می‌دهد. بر اساس این اطلاعات، با فرض حفظ میزان تولید سال ۲۰۰۲، آمریکا تنها برای مصرف ۱۱ سال ذخیره نفتی دارد. به جز روسیه، میزان ذخایر سایر کشورهای صنعتی به اندازه‌ای ناچیز است که در این فهرست قرار نگرفته‌اند. "نسبت تولید به ذخیره" در شرایطی محاسبه می‌شود که تولیدات گذشته کشورها از میزان ذخیرهٔ نفتی آنها کسر نشده است. با توجه به این مسئله، آیندهٔ تاریک ذخایر انرژی خصوصاً در کشورهایی که ذخیرهٔ چندانی ندارند، بیشتر روشن می‌شود. ذخایر گازی هم در کشورهای مصرف‌کنندهٔ اصلی با چنین وضعیتی روبرو است. به‌عنوان مثال، ذخایرگازی آمریکا تنها ۱۰ سال دوام خواهد آورد. عمر ذخایر کانادا و انگلیس نیز کمتر از ۱۰ سال است. در مقابل این کشورها، ذخایر انرژی کشورهای خاورمیانه آینده روشن‌تری دارد. ذخیرهٔ نفتی ایران ۶۷ سال و عربستان ۸۵ سال دوام خواهد داشت. ذخایر گازی ایران و قطر هم آینده بسیار روشنی دارد. ایران ۲۱۷ سال و قطر ۴۹۵ سال دیگر گاز خواهد داشت. بنابراین ذخایر نفت و گاز ایران در جغرافیای سیاسی و اقتصادی نقش استراتژیکی به کشور ما می‌بخشند. البته احتمال کشف ذخایر عظیم انرژی و تغییر این معادلات را در آینده نمی‌توان نفی کرد؛ اما با توجه به مطالعات انجام شده و اکتشافات به عمل آمده، تغییر کلی این روند در آینده چندان محتمل نیست. از طرف دیگر، به نظر نمی‌رسد انرژی‌های جدید تا بیست یا سی‌سال آینده رقیب جدی برای سوخت‌های فسیلی به حساب آیند. وابستگی شدید کشورهای توسعه‌یافته به انرژی نهفته در کشورهای صاحب این ذخایر، فرصت‌ها و تهدیدات استراتژیکی را برای این کشورها و از جمله کشور ما ایجاد می‌کند. تجربه نشان می‌دهد که کشورهای فاقد منابع انرژی، برای تأمین مطمئن انرژی مورد نیاز خود از هر وسیله‌ای از جمله استعمار، کودتا و تشکیل حکومت‌های دست‌نشانده در کشورهای نفت‌خیز استفاده می‌کنند. هر چند برخی از این روش‌ها، امروزه قدیمی به نظر می‌رسند، اما هنوز هم استفاده از حربهٔ زور و خشونت برای تأمین این مادهٔ حیاتی ادامه دارد. بسیاری از صاحب‌نظران سیاسی، حضور نظامی آمریکا در منطقه و اشغال عراق را معلول چشم‌انداز تاریک انرژی در آمریکا و تلاش برای کنترل منابع نفت و گاز منطقه می‌دانند. به عبارت دیگر، ایجاد امنیت عرضه، آمریکا را به لشکرکشی به منطقه و تلاش برای ایجاد پایگاه نظامی مستحکم در آن سوق داده است. در کنار این تهدیدات، مسألهٔ آیندهٔ انرژی در جهان برای ما فرصت‌های مهمی را می‌آفریند که در صورت هوشیاری می‌توان ضمن استفاده از آن، از کنار تهدیدات هم به سلامت عبور کرد. این فرصت‌ها را می‌توان به‌صورت زیر تقسیم‌بندی کرد: ۱) فرصت های اقتصادی ۲) فرصت های صنعتی و تکنولوژیکی ۳) فرصت های سیاسی و امنیتی درآمد حاصل از فروش نفت و گاز، فرصت‌های اقتصادی را می‌آفرینند. نیاز کشورهای جهان به منابع انرژی کشور، باعث گسترش روابط سیاسی و افزایش ضریب امنیتی در صحنهٔ بین‌المللی می‌گردد. جلب توجه کشورهای صاحب سرمایه و تکنولوژی برای سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و گاز کشور نیز، فرصت دیگری است که به واسطهٔ وجود این ذخایر ارزشمند به وجود می‌آید. کشورهای دیگر برای تضمین امنیت انرژی خود و کسب منفعت، با وجود شرایط سیاسی خاص منطقه و علی‌الخصوص ایران، تمایل خود را به این سرمایه‌گذاری‌ها نشان داده‌اند. سرمایه‌گذاری ژاپن برای توسعهٔ میدان نفتی آزادگان یا توتال در پارس جنوبی نمونه‌هایی از این تمایل است. مبادلات صنعتی که در اثر وجود این ذخایر نفتی ایجادمی‌شوند، می‌توانند در پی خود، انتقال تکنولوژی، کسب تجربیات صنعتی و رشد صنایع جانبی را باعث گردند. هر چه دامنهٔ گفتگوی صنعتی کشور ما با کشورهای توسعه‌یافته افزایش یابد، ضریب امنیت و موقعیت سیاسی ایران هم در جهان تقویت می‌شود. متأسفانه در کشور ما تنها دادوستد انرژی در معاملات سیاسی مؤثر دیده شده و کمتر به داد و ستدهای صنعتی و تکنولوژیکی توجه شده است. در حالی که اهمیت دادوستدهای تکنولوژیک به هیچ رو کمتر از نفت و گاز فروشی نیست؛ بلکه به مراتب نقش بیشتری در توسعهٔ روابط سیاسی کشور ایفا می‌نماید. باید توجه کرد که این فرصت‌ها اگر به درستی مورد استفاده قرار نگیرند، موجب تهدیدات بزرگتری می‌شوند. به عنوان مثال، قراردادهای نفتی می‌توانند محل وابستگی سیاسی و اقتصادی شوند، یا دادوستد انرژی تبدیل به محل تأمین ارز برای جبران ناکارآمدی بخش‌های اقتصادی دولت و غیره گردد. استفاده از این فرصت‌ها مستلزم طرح علمی مسایل و حرکت مبتنی بر کار کارشناسی است. R/P ratio یا نسبت تولید به ذخیره، نشان می‌دهد که با فرض حفظ میزان تولید در سال ۲۰۰۳، ذخیرهٔ نفتی هر کشور چند سال دوام خواهد داشت . R/P ratio یا نسبت تولید به ذخیره، نشان می‌دهد که با فرض حفظ میزان تولید در سال ۲۰۰۳، ذخیرهٔ گازی هر کشور چند سال دوام خواهد داشت .