سیر تاریخی قرائت و موسیقی قرآن كریم

شاید بر بسیاری از اذهان چنین خطور كند كه این نغمات و الحانی كه سبكهای تلاوت قرآن را در بر می گیرد ، از كجا نشأت گرفته و چگونه است ؟ شاید بتوان پاسخ این سؤال را چنین مطرح كرد كه این فن تا حدود زیادی مرهون طریقه صوفیه است ؛ چرا كه یكی از طرق وصول به خداوند در نزد صوفیه فن غنا بوده است كه تأثیری شگرف بر قلوب و نفوس داشته است . آری ، اینكه حیات صوفیه با غنا و موسیقی آمیخته بوده ، قابل انكار نیست . آنان در موالید و اعیاد مذهبی به سرودن اشعار و اجرای آنها با الحان و مقامات می پرداختند و از آنجا كه در میان مردم جایگاه عظیمی داشتند ، می توانستند در این الحان دخل و تصرف كنند. زمانی كه تاریخ زندگی موسیقیدانان بزرگ عرب را ورق می زنیم ، می بینیم همگی زندگی خویش را در حلقه های ذكر صوفیه گذرانده اند ؛ امثال «شیخ علی محمود» كه سبكی جدید در علم قرائت پدید آورد و یا شیخ «زكریا احمد» ، «شیخ سید درویش» ، «شیخ یوسف المنیلاوی» و یا «محمد عثمان» كه اینان در حلقه های ذكر ، تواشیح و مدایح نبوی و دینی همراه با نغمات و الحان موسیقی در موقعیتهای مختلف می خوانده اند .از این رو حتی زمانی كه به خواندن الحانی غیر از قرآن می پرداختند ، تأثیرپذیری شان از طریق صوفیه بسیار مشهود است . آنچه كه در پیشرفت و درخشش غنا در میان صوفیه تأثیری بسزا داشته ، برپایی موالید و ابتهالات و تواشیح برای اهل البیت حضرت رسول(ص) بوده است .چرا كه فاطمیون مصر كه خود را منتسب به حضرت فاطمه(س) دخت مكرم رسول اكرم می دانستند . در برپایی جشنهای شش گانه : مولد حضرت رسول ، مولد امام علی(ع) ، مولد حضرت فاطمه(س) ، مولد امام حسن(ع) ، و مولد امام حسین(ع) و موالید جانشینان آنان اهتمام تمام می ورزیده اند تا بدانجا كه در برپایی جشنها و سرودن و تلحین اشعار و قصاید بر یكدیگر سبقت می گرفتند ؛ حتی پس از زوال عهد فاطمیون در مصر این امر همچنان گسترش یافت وشامل دیگر ائمه نیز شد . در حقیقت این موالید باعث شد كه صوفیه به خلق الحان و نغمات جدیدتری بپردازند . سرانجام گسترش این الحان نویسندگانی را به گردآوری آنها واداشت . در این میان می توان به كتاب «شیخ محمد بن اسماعیل» اشاره كرد كه تمامی این تواشیح و ابتهالات را با الحان ونغماتشان در كتابی به نام «سفینه الملك» جمع آوری كرده است . بعدها این نغمات از محدوده مصر به كشورهای مجاور نیز نفوذ پیدا كرد و بدین سان با نغمات و مقاماتی از نواحی فارس ،تركیه و هند در هم آمیخت . از این رو امروزه در میان عرب به نغمات والحانی برمی خوریم كه نظیر آن در ایران نیز به چشم می خورد و اهل فن در موسیقی خود به این نكته واقفند . سرانجام گذشت لیالی و ایام ، نغمات را به دامنه قرآن نیز می كشاند و بخصوص در زمینه قرائت ، آنرا به اوج خود می رساند . در اینجاست كه بسیاری از موسیقی دانان این نغمات را در قرائت بكار برده و روشی نوین را ابداع می كنند كه به معرفی برخی از این بزرگان خواهیم پرداخت. بهترین گواه بر این مطلب این است كه اهتمام حضرت رسول به صوت و آهنگ خوش داشتن از همان صدر اسلام بر همگان مشهود بوده است . آنجا كه خود فرمود : «به بلال بگوئید اذان دهد ، چه او را صوتی خوش و نیكوست» و نیز آنجا كه فرماید : «لكل شیء حلیه و حلیه القرآن الصوت الحسن» . بر هیچ اهل فنی پوشیده نیست كه كه از همان ایام نزول قرآن و حتی پیش از آن چنین امری در میان اعراب مطرح بوده است و حتی در این رابطه با یكدیگر بهرقابت پرداخته اند . استاد عبدالباسط نیز در این زمینه می گوید : «صوت خوش ، فی نفسه خودش موسیقی است» . اگر در جستجوی ابتدایی ترین مراحل و اولین طلیعه موسیقی باشیم ، باید به میان اعراب صحرا رفته و به عصر جاهلیت باز گردیم . آن زمان كه اعراب برای به حركت درآوردن شترها از آواز «حُدِیْ» استفاده می كردند و آنگاه كه ساربانها این آهنگها را سرمی دادند تا اشتران در حركت خویش بشتابند . بعدها اعراب جاهلی در بازارهایی جمع می آمدند و اشعار خود را به لحن می خواندند . بدین سان این روند همچنان ادامه داشت . اینك آنچه كه مورد بحث است ، ظهور نغمات و موسیقی به شكل كنونی است . ایجاد مدارس جهت آموزش موسیقی و نغمات - در بحث و بررسی روند كنونی ظهور و پیدایش نغمات موسیقی قرآن كریم لازم است اشاره ای به مدارس آموزش این فنون داشته باشیم . این مدارس تمامی سعی خویش مبذول داشت تا آنكه تمامی اصوات را در مقامات ونغمات مستعد سازد . در این مدارس تعدادی از بزرگترین و مشهورترین علماء ، فن نغمات و الحان را فرا گرفته و از این مدارس فارغ التحصیل شدند و توانستند با تأثیرپذیری از نغمات بیگانه به آن رشد و نموی بهتر بخشند . در این راستا برخی را عقیده بر آن است كه حضور اساتیدی چون «شیخ علی محمود» و «شیخ رفعت» سنگ بنای این مدارس و این روند است . اما حقیقت آن است كه در این میان اسامی گمنامی نیز وجود دارد كه اولین گامها توسط آنها در این طریق برداشته شده است . بزرگانی چون «شیخ احمد ندا» ، «شیخ السعودی» ، «شیخ شفیق ابوشهبه» ، «شیخ عبده الحامولی» و دیگر بزرگانی كه به جهت نبودن روزنامه و رادیو شاید هیچ نامی از آنان در میان نباشد . در واقع نهضت برپایی روزنامه ها از حدود ۵۰ سال پیش به شیوه كنونی در مصر پا گرفت و از ۱۵۰ سال قبل نه روزنامه ای در مصر وجود داشت و نه رادیو و تلویزیونی ، كه توسط آن به معرفی چنین اشخاصی پرداخته شود ؛ اگر هم به روزنامه هایی برمی خوریم ، همه مطبوعات غیرجهانی بوده است كه توسط برخی از كشورها در مصر ایجاد شده و از اهمیت چندانی برخوردار نبوده است از این رو گزافه نیست اگر بگوییم در رابطه با این بزرگان اطلاعاتی در میان نیست . در این میان «شیخ عبده الحامولی» از مؤسسین نغمات و الحان عربی ، كار كار خویش را در حلقه های ذكر آغاز كرد و به ادامه آن در انشاد تواشیح و ابتهالات و قصاید در موالید و اعیاد مذهبی پرداخت . كسی كه آوای زیبا و حلاوت غیر قابل وصف لحن دلنشین چنان بر اذهان می نشست كه آنان را مدهوش و مسحور می ساخت . در واقع او اولین مؤسس این فن به سبك و شیوه امروزی است . مردی كه بارها برضد اشغال انگلیس قصاید و قطعاتی سرود و آنچنان دلنشین زمزمه می كرد كه همگان را متأثر می ساخت . از دیگر این علما «استاد یوسف المنیلاوی» از شاگردان «شیخ الحامولی» بود كه در شهرت و تبحر بر وی سبقت جست . همینطور «شیخ سلامه حجازی» كه به لحنی بسیار زیبا و صوتی دل انگیز قرآن را تلاوت می كرد . وی به عنوان یكی از اساتید بی نظیر موسیقی و الحان در مصر مطرح بوده است . پس از این دسته باید به «شیخ علی محمود» اشاره كرد كه بحق از بزرگترین علمای این فن است ؛ چنانكه «محمد عبدالوهاب» بزرگترین آهنگساز و موسیقی دان عرب ، آهنگهای خویش را با اقتباس از الحان این استاد بزرگ تهیه كرده است . همچنین «شیخ سید درویش» و «شیخ زكریا احمد» كه از معاصران وی و از بزرگان این علم بودند . به حقیقت اینان همه در ایجاد مدارس آموزش این فن تأثیری عظیم داشته اند . به هر حال اگر بخواهیم اولین طلیعه های این نهضت را بررسی كنیم ، باید به مدارس قدیمی مصر اشاره داشته باشیم ؛ كه دارای مدارس قدیمی در امر آموزش و تعلیم قرائت و حفظ قرآن كریم می باشد . دقیقاً پس از فتوحات اسلامی كه مصر نیز به جرگه كشورهای اسلامی پیوست ، این مدارس و مكتبخانه ها در مصر تأسیس شدند و اهتمام اولیه در امور قرآنی توسط این مكتبخانه ها انجام گرفته است . تعداد این مكتبخانه ها بسیار است ، فی المثل «شیخ رفعت» صاحب مدرسه بزرگی بود كه پس از او نیز مدارس دیگری تأسیس شدند ؛ چون مدارس «شیخ شعیشع» ، «شیخ مصطفی اسماعیل» ، «شیخ خلیل الحصری» ، «شیخ محمد صدیق المنشاوی» و «شیخ محمد سلامه» كه از بنیانگذاران فنون تلاوت قرآن كریم در مصر بوده اند . رفته رفته با پیشرفت حكومتهای عربی در بغداد و پس از آن در قاهره تلاوت قرآن نیز رونق گرفت ؛ با شروع قرن بیستم روح دوباره ای به آن دمیده شد . نخستین گام را در این طریق نوجوانی گندمگون ، با جثه ای نحیف و چهره ای زیبا طی كرد . كسی كه قرآن را با صوتی بسیار دلنشین و به شیوه ای نوین تلاوت می كرد . چنان شیوه ای كه شنوندگان را ساعتها در جایگاهشان متوقف ساخته و آنان با تمامی وجود به استماع ترتیل زیبای او مشغول می شدند . بدینسان این شیوه تلاوت او نهضتی نو به پا كرد ؛ تا آنجا كه در میان عامه مردم این سؤال مطرح می شد كه آیا این طریقه نوین حرام است یا حلال ؟ و این جوان ، «شیخ احمد ندا» ، آنان را بدون آنكه پاسخی گوید به حال خویش رها می ساخت .