تمرکز

پرش ذهن و عدم تمرکز در هنگام مطالعه، رایج‌ترین مشکل داوطلب‌های کنکور و دانش‌آموزها است. به طور قطع، لحظه‌های بسیاری را به یاد می‌آوریم که به‌دلیل نداشتن تمرکز در کلاس و یا هنگام مطالعه، علاوه بر از دست دادن زمان، پیوستگی مطالب را نیز فراموش کرده‌ایم. در این مقاله، پس از معرفی تمرکز و انواع آن، به معرفی تمرین‌ها و تکنیک‌های ایجاد تمرکز پرداخته‌ایم. مطالعهٔ این مقاله را به دانش‌آموزها و داوطلب‌ها و همهٔ افرادی که در هنگام کار یا مطالعه دارای تمرکز نیستند، توصیه می‌کنیم. ● تمرکز: در لغت یعنی تراکم، فشردگی مجموعه و در اصطلاح یعنی توانائی حفظ و نگه‌داری توجه روی موضوعی معین به‌صورت ارادی. تمرکز دارای دو نوع درونی و بیرونی است. ▪ تمرکز بیرونی: بعضی از عوامل پرش ذهن، بیرونی هستند که باعث جلب توجه و کاهش تمرکز می‌گردد. ساده‌ترین راه ایجاد تمرکز بیرونی، حذف عوامل حواس‌پرتی است. این عوامل به دو بخش شنیداری و دیداری تقسیم می‌شوند. الف) دیداری: برای ایجاد تمرکز دیداری، مکان مطالعه باید به طور کامل ساده باشد و هرگونه موردی که یادآور خاطره‌ای باشد، نباید در مکان مطالعه وجود داشته باشد. در میز مطالعه نیز فقط باید از لوازم درسی استفاده شود. ب) شنیداری: ممکن است عامل حواس‌پرتی به‌دلیل سر و صدای زیاد موجود در محل مطالعه باشد. در این حالت، باید مکان مطالعه را تغییر داد و در مکانی که عامل حواس‌پرتی بیرونی وجود ندارد، مطالعه کرد. ▪ تمرکز درونی: عبارت است از مشغولیت‌های ذهنی و اندیشه‌هائی که مانع مطالعهٔ دقیق می‌شوند. به‌دلیل خاصیت سیال بودن ذهن، تمرکز درونی دشوارتر به‌نظر می‌رسد در صورتی‌که با رعایت موارد زیر و انجام تمرین‌های زیر به طور قطع تمرکز درونی بسیار افزایش خواهد یافت. ـ نکتهٔ بسیار مهم: ۱) تمرکز، ذاتی نیست؛ بسیاری از داوطلب‌ها تصور می‌کنند که تمرکز، یک موضوع ذاتی است و بعضی از انسان‌ها از بدو تولد این‌گونه بوده‌اند. در حالی‌که تمرکز به طور کامل، اکتسابی است و با انجام تمرین‌ها و تکنیک‌های زیر میزان تمرکز به‌تدریج افزایش خواهد یافت: ولی تمرین نیاز به صبر بیشتری برای ایجاد تأثیر خواهد داشت و تنها افرادی که علاوه بر اجراء تکنیک‌ها، تمرین‌ها را نیز به‌صورت مستمر انجام می‌دهند؛ دارای قدرت تمرکز بسیار بالائی خواهند شد و تنها استفاده از یک مورد مؤثر نخواهد بود. ● تکنیک‌های ایجاد تمرکز: ▪ ایجاد علاقه و انگیزه: مهم‌ترین عاملی که باعث ایجاد تمرکز می‌گردد، علاقه به موضوع است. دانش‌آموزی را که به درس ریاضی علاقه ندارد تصور کنید که در هنگام مطالعهٔ این درس، تمرکز فکر ندارد، اما همان دانش‌آموز در هنگام تماشای مسابقهٔ فوتبال دارای ذهنی متمرکز می‌گردد. پس داشتن علاقه به موضوع عامل بسیار مهمی در ایجاد تمرکز است. برای ایجاد علاقه، قبل از مطالعه کمی در مورد درس فکر کنید؛ به‌خصوص قسمت‌هائی که علاقهٔ بیشتری به آن دارید. خود را در حال و هوای مطالعه قرار دهید. البته در صورت استفادهٔ صحیح از فنون مطالعه، یادگیری آسان‌تر خواهد شد و در صورتی‌که مطلبی را یاد بگیریم، نسبت به آن علاقه‌مند می‌شویم، پس فنون مطالعه را بسیار خوب به‌کار ببرید تا به مطالعه علاقه‌مند شوید. ▪ ثبت عوامل حواس‌پرتی ساده‌ترین و مؤثرترین روش مقابله با حواس‌پرتی و ایجاد تمرکز، یادداشت کردن حواس‌پرتی‌های ذهنی بر روی کاغذ است. برای این‌کار، در هنگام مطالعه یک برگ کاغذ یا یک دفترچه کنار دست خود بگذارید و هر موضوعی که به ذهن‌تان رسید، بر روی آن یادداشت نمائید. با این‌کار، بار ذهنی شما تخلیه شده و آمادگی برای مطالعه بسیار افزایش خواهد یافت. به‌عنوان مثال، اگر یادتان آمد که باید کاری انجام دهید یا به کسی تلفن بزنید و... آن را به‌صورت خلاصه یادداشت نمائید و با این‌کار نگرانی شما از این‌که آن موضوع در حافظهٔ شما می‌ماند یا نه، از بین خواهد رفت. ▪ اختصاص دادن زمان برای نگرانی‌های‌تان در طول روز، زمان ویژه‌ای را به مسائلی اختصاص دهید که شما را نگران ساخته و آن‌ها را یادداشت نموده‌اید. یادتان باشد یادداشت کردن عوامل ذهنی فقط سبب تخلیهٔ دفعی بار ذهنی گردیده ولی باعث حل شدن مسئله نمی‌شود، به‌همین دلیل در طول روز در زمانی معین در مورد نگرانی‌ها و فکرهای مزاحم خود فکر کنید. این‌کار باعث می‌شود در یک آن موضوع حل شود و با پیدا شدن راه حل، دیگر به سراغ شما نخواهد آمد. علت مؤثر نبودن ثبت عوامل حواس‌پرتی، حل نشدن آن‌ها است که با این تکنیک، برطرف خواهد شد. ▪ فعالانه مطالعه کنید یادتان باشد هر موضوعی راه حلی دارد: اگر راه حل آن‌ها را نمی‌دانیم، به این معنی نیست که هیچ راه حلی وجود ندارد. اگر برای نگرانی‌ها و فکرهای مزاحم خود هیچ راهی پیدا نکردید، با فردی که آشنائی کامل با موضوع دارد، مشورت کنید و به هر طریقی که شده، نگرانی خود را حل کنید تا دیگر به سراغ شما نیاید. برای روشن‌تر شدن موضوع به ذکر مثالی می‌پردازیم: راننده‌ای را در نظر بگیرید که با سرعت ۳۰ کیلومتر حرکت می‌کند. در این سرعت او می‌تواند کارهای متفرقهٔ زیادی را انجام دهد. جهت آینه را درست کند، آب بخورد و... با افزایش سرعت به ۷۰ کیلومتر، او فقط می‌تواند در بعضی از لحظه‌ها کارهای متفرقه انجام دهد. (به‌عنوان مثال، با همراهان خود صحبت کند و...) ولی زمانی‌که سرعت به ۱۰۰ کیلومتر و یا بیشتر برسد، راننده فقط می‌تواند هر چند گاهی (چند صدم ثانیه) در آینه نگاه کند و مجبور است تمامی حواس خود را معطوف رانندگی کند. در مطالعه نیز به همین صورت است. به طور معمول داوطلبان در مطالعهٔ درس‌های عمومی دارای پرش ذهنی بیشتری می‌شوند، چرا که در دروس اختصاصی به‌دلیل ماهیت دروس، ذهن، مشغول حل مسائل می‌شود و فرصت پرش، تفکر در موضوع‌های دیگر ندارد. برای این‌که مطالعهٔ فعالی داشته باشید، ۲ روش زیر را انجام دهید: ۱) یادداشت برداری: مؤثرترین روش مطالعهٔ فعال، یادداشت برداری نکته‌های کلیدی و مهم در هنگام مطالعه است. این‌کار باعث می‌شود تمرکز تا سطحی بسیار زیاد افزایش یابد چرا که ذهن درگیر ”فیدبک“ شده ـ یعنی مجبور است اطلاعات مشاهده شده را دسته‌بندی کند و فرمان نوشتن آن‌ها را از طریق دست‌ها صادر نماید ـ و به همین دلیل، فرصتی برای پرش ذهن و فکر در مورد موضوع‌های دیگر نخواهد داشت. ۲) تعیین هدف قبل از مطالعه: در مقالهٔ هدف‌گذاری و هدف‌مندی در مورد فوائد هدف‌گذاری و روش‌ها و اصول مربوط به آن را توضیح دادیم، اما تعیین هدف قبل از شروع مطالعه به منظور تسریع روند مطالعه است. نمودار نشان می‌دهد که با افزایش سرعت مطالعه، تمرکز و توجه نیز افزایش می‌یابد تا جائی‌که بیشترین توجه در ناحیهٔ مطالعه فعال ایجاد می‌گردد. علت این موضوع، سرعت و توانائی ذهن است که در صورت کند بودن آهنگ مطالعه، بخشی از ذهن به‌دلیل خالی بودن، به مسائل دیگر مشغول خواهد شد. در حالی‌که اگر سرعت مطالعهٔ خود را تا جائی افزایش دهیم که با آهنگ فکری ما هماهنگ باشد، دیگر ذهن ما توانائی تفکر در مورد موضوع‌های دیگر را نخواهد داشت. برای این‌کار، قبل از شروع مطالعه، با توجه به آگاهی خود از بازده و راندمان کار خود، هدف خود را به طور دقیق معین کنید؛ تا صفحهٔ چند، از روی کدام منابع، چند تست و... البته حجم مطالب معین شده باید حدود ۱۰ درصد بیش از توانائی ما باشد تا باعث شود سرعت مطالعهٔ ما کمی افزایش یابد. توجه کنید که منظور ما این نیست که تند بخوانید و درک نکنید، ولی سرعت مطالعه را تا ناحیهٔ مطالعهٔ فعال افزایش دهید، میزان سرعت مطالعهٔ فعال فقط با تمرین ایجاد خواهد شد. یعنی پس از چند هفته، خودتان متوجه خواهید شد که سرعت مطالعه‌تان را باید چگونه تنظیم کنید تا هم کامل باشد و هم مطالعهٔ فعالانه صورت گیرد. ▪ رهائی لحظه‌ای (توقف کن) این تکنیک، به منظور متوقف ساختن افکار به‌کار می‌رود. در این روش، هر وقت که متوجه شدید فکرتان از موضوع منحرف شده، سر خود داد بزنید ”توقف کن“ و سپس محل مطالعه را ترک کنید و تنش را از بین ببرید ولی مبارزه نکنید و چند ثانیه بعد دوباره به محل مطالعه بازگردید. در شروع ممکن است شما این عمل را بارها و بارها انجام دهید، اما در می‌یابید که هر روز فاصلهٔ بین منحرف شدن بیشتر خواهد شد.