در اجرای ماده ۹ قانون تبدیل شورای سرپرستی زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی كشور به سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی كشور (مصوب ۶/۱۱/۱۳۶۴) آیین‌نامه اجرایی قانون یاد شده به شرح زیر تصویب می‌گردد:
● بخش نخست: امور كلی
▪ فصل نخست: تعریف‌ها و واژه‌شناسی
ماده۱) سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی كشور، سازمانی است مستقل كه بطور مستقیم زیر نظر رییس قوه قضاییه انجام وظیفه می‌نماید و به اختصار در این آیین‌نامه سازمان نامیده می‌شود.
ماده۲) همه ساله در موعد مقرر بودجه سازمان در ردیف مستقل پیش‌بینی می‌شود و پس از موافقت رییس قوه قضاییه برای تصویب به سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی كشور ارسال می‌گردد.
ماده۳) زندان محلی است كه در آن محكومانی كه حكم آنان قطعی شده است با معرفی مقام‌های صلاحیت‌دار قضایی و قانونی برای مدت معین یا به طور دایم به منظور تحمل كیفر، با هدف حرفه‌آموزی، بازپروری و بازسازگاری نگهداری می‌شوند.
ماده۴) بازداشتگاه، محل نگهداری متهمانی است كه با قرار كتبی مقام‌های صلاحیت‌دار قضایی تا اتخاذ تصمیم نهایی به آنجا معرفی می‌شوند.
تبصره۱) تا هنگامی كه بازداشتگاههای موضوع این ماده ایجاد نشده است، در زندان‌ها محل جداگانه‌ی طبقه‌بندی شده‌ای برای نگهداری متهمان تحت قرار در نظر گرفته می‌شود و نگهداری متهمان با محكومان در یك مكان ممنوع است.
تبصره۲) با اجرای طرح ساماندهی منطقه‌ای زندان‌های كشور، كه از سوی سازمان تعیین و ابلاغ می‌شود می‌توان محكومان به حبسهای كوتاه مدت تا ۶ ماه را در بازداشتگاه نگهداری كرد.
ماده۵ ) زنـدان‌ها به زندان بستـه، مراكز حرفـه‌آموزی و اشتغال كه خود شامل موسسه‌های حرفه‌آموزی و كار درمانی (اردوگاه) است، تقسیم می‌شوند.
تبصره ) موسسه اعم از زندان، مركز حرفه‌آموزی و اشتغال، و سایر موسسه‌های تخصصی یا مراكزی است كه در این آیین‌نامه، نام آنها ذكر شده‌است.
ماده۶ ) زندان بسته، زندانی است محصور كه با برجهای دیده‌بانی در پوشش داخلی و خارجی دارای حفاظت كامل باشد.
تبصره ) در این نوع زندان، محكومان شبها در خوابگاههای اختصاصی یا گروهی نگهداری و روزها از برنامه‌های آموزشی و فنی حرفه‌ای، و تفریحی استفاده می‌نمایند و در كارگاههای داخل زندان به كار گمارده می‌شوند.
ماده۷) مراكز حرفه آموزی و اشتغال مكانی است كه می‌تواند محصور و در پوشش خارجی دارای حفاظت مناسب یا نامحصور و بدون حفاظت و مامور انتظامی و یا در حالتی بینابین باشد كه در آن محكومان بطور گروهی بكار اعزام می‌گردند و پس از خاتمه كار دوباره به آسایشگاههای خود بازگشت داده می‌شوند.
تبصره ) سازمان می‌تواند برنامه‌های حرفه آموزی، آموزش و اصلاح را در مورد متهمان نیز اجرا نماید.
ماده۸ ) كلیه محكومان با توجه به نوع و میزان محكومیت، پیشینه كیفری، شخصیت، اخلاق و رفتار بر اساس تصمیم شورای طبقه‌بندی، حسب مورد در زندان‌های بسته یا مراكز حرفه‌آموزی و اشتغال نگهداری می‌شوند، مگر آنكه مقام قضایی صادر كننده حكم در رای صادره محل خاصی را برای نگهداری محكوم تعیین نموده باشد.
تبصره ) محكومانی كه در مراكز حرفه آموزی و اشتغال مرتكب تخلف گردند با نظر شورای انضباطی به زندان بسته منتقل خواهند شد.
ماده۹) رییسان مراكز حرفه آموزی و اشتغال باید به شیوه‌های مقتضی طرز اخلاق و رفتار و نظم و ترتیب كار محكومان را كنترل نمایند.
تبصره ) كاركنان مراكز حرفه آموزی و اشتغال موظفند، طرز رفتار و اخلاق و نظم و ترتیب كار محكومان را برابر مقررات سازمان كنترل نموده و تخلف‌های آنان را به سرعت به اطلاع رییس موسسه مربوط برسانند. در اینصورت رییس مركز ظرف مدت بیست و چهار ساعت مراتب را جهت اتخاذ تصمیم به شورای انضباطی منعكس خواهد كرد.
ماده۱۰) رییسان مراكز حرفه آموزی و اشتغال موظفند پس از ورود محكومان، آنان را با برنامه‌ریزی آموزشی و حرفه آموزی موسسه‌ها آشنا نمایند.
ماده۱۱) محكومانی كه در مراكز حرفه آموزی، اشتغال می‌یابند در تمامی ساعت‌های كار و حرفه‌آموزی، حق خروج از محل كار را نداشته و پس از خروج از آسایشگاه باید بطور مستقیم به محل كار رفته و به موقع نیز مراجعت نمایند. زمان ورود و خروج آنان در محل كار به دقت باید ثبت شود.
تبصره ) در هر مورد كه محكوم مقررات مربوط را رعایت ننماید و یا صلاحیت حرفه آموزی و كار در محلهای یاد شده را نداشته باشد با نظر رییس مركز به زندان بسته اعزام گشته تا حسب مورد تصمیم نهایی از سوی شورای طبقه‌بندی و انضباطی مربوط اتخاذ گردیده و مراتب به قاضی ناظر زندان جهت اطلاع اعلام گردد.
ماده۱۲) موسسه كاردرمانی (اردوگاه)، مركزی است برای نگهداری متهمان و محكومان جرایم مواد مخدر و اعتیاد.
ماده۱۳) محكومان بنابر تصمیم شورای طبقه‌بندی به منظور اشتغال به كار یا حرفه آموزی به موسسه‌های صنعتی، كشاورزی و خدماتی زیر اعزام می‌شوند:
۱) موسسه‌های درون زندان (این موسسه‌ها ممكن است در مالكیت زندان باشد یا به‌سایر سازمانهای دولتی یا موسسه‌های خیریه یا تعاونیها یا بخش خصوصی تعلق داشته و زندان مجاز به استفاده از آنان باشد).
۲) موسسه‌های خارج از سازمان (این موسسه‌ها ممكن است در مالكیت سازمان باشد یا به سایر سازمانهای دولتی یا غیردولتی یا عام‌المنفعه یا موسسه‌های خیریه یا تعاونیها یا بخش خصوصی تعلق داشته و زندان مجاز به استفاده از آنها باشد).
تبصره۱) موسسه‌های صنعتی، كشاورزی و خدماتی با توجه به وضعیت ساختمان و كیفیت حفاظت آنها به پیشنهاد رییس موسسه و تشخیص رییس سازمان می‌توانند بعنوان مراكز حرفه آموزی و اشتغال تلقی گردند.
تبصره۲) موسسه‌های صنعتی، كشاورزی و خدماتی خارج از سازمان باید دست كم واجد محلهای كافی، جهت نمازخانه، كتابخانه، وسایل ارتباط جمعی، خوابگاه، غذاخوری، محلی برای ملاقات محكومان و سایر زمینه‌های تفریحات سالم باشند.
ماده۱۴) مراكز اقدامات تامینی و تربیتی موسسه‌هایی هستند كه در آنجا متهمان و محكومان قبل و بعد، یا ضمن اجرای مجازات یا مستقل از آن تا رفع حالتی كه آنها را در آینده در مظان ارتكاب جرم قرار می‌دهد، به حكم یا قرار كتبی مراجع قضایی نگهداری می‌شوند.
ماده۱۵) موسسه‌های صنعتی، كشاورزی، خدماتی و نظایر آن موسسه‌هایی هستند كه تحت نظارت سازمان با امكانات لازم از راه سرمایه‌گذاری دولت یا مشاركت بخش خصوصی و تعاونی به منظور اشتغال و آموزش فنی حرفه‌ای و نیل به خودكفایی با هدف بازپروری محكومان تاسیس می‌شوند.
تبصره ) دستورالعمل ویژه این بخش با نظر حوزه معاونت امور اشتغال، خودكفایی و حرفه آموزی تهیه و پس از تایید رییس سازمان ابلاغ خواهد شد.
ماده۱۶) اداره‌های مراقبت بعد از خروج مراكزی هستند كه حمایت محكومان آزاد شده و واجد شرایط را بر عهده می‌گیرند.
ماده۱۷) كانون اصلاح و تربیت مركزی است كه اطفال و نوجوانان بزهكار كمتر از ۱۸سال تمام در آنجا برای اصلاح، تربیت و آموزش نگهداری می‌شوند.
▪ فصل دوم ـ وظایف سازمان و مسئولان اداره كننده و ناظر زندان، بازداشتگاهها، مراكز حرفه آموزی و اشتغال و سایر مراكز وابسته به سازمان
ماده۱۸) وظایف سازمان به شرح زیر می‌باشد:
الف ) نگهداری متهمان تحت قرار و محكومان به حبس، بنا بر دستور كتبی مقام‌های قضایی و به موجب مقررات و قوانین مربوط؛
ب ) اداره‌ی كلیه امور زندان‌ها مراكز حرفه‌آموزی و اشتغال، بازداشتگاهها و مراكز اقدامات تامینی و تربیتی كشور و موسسه‌های صنعتی، كشاورزی و خدماتی و سایر مراكز وابسته؛
ج ) ایجاد مراكز حرفه آموزی و اشتغال، زندان‌ها، بازداشتگاهها و موسسه‌های صنعتی، كشاورزی و خدماتی و سایر موسسه‌های لازم برای نگهداری، بازپروری، حرفه‌آموزی و اشتغال به كار متهمان و محكومان؛
د ) انجام تحقیقات و پژوهشهای نوین كیفر شناسانه به منظور بهبود شیوه‌ها و خدمات زندانبانی؛
هـ ) تعیین خط مشی، اداره و نظارت بر اجرای كلیه امور مربوط به زندان‌ها و موسسه‌ها و مراكز وابسته به آن؛
و ) تهیـه پیـش‌نویـس قوانیـن و مقـررات مورد نیاز و پیشـنهاد آن بـه مـراجع صلاحیت‌دار؛
ز ) ایجاد امكانات و تسهیلات لازم و مناسب به منظور تصدی امور بازپروری نظیر اصلاح، ارشاد، آموزش و بازسازگاری محكومان؛
ح ) انجام خدمات مشاوره‌ای و نیز كمك و مساعدت به منظور حل مشكلات محكومان و خانواده آنان؛
ط ) جذب هرگونه كمك از قبیل كمكهای مردمی، موسسه‌های خیریه برنامه‌ریزی در جهت به‌كارگیری صحیح اینگونه كمكها با هدف بهبود امور زندان‌ها و مساعدت به‌محكومان و یا خانواده آنان؛
ی ) سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی كلیه امور مربوط به، اشتغال و حرفه‌آموزی محكومان و خودكفایی مراكز حرفه‌آموزی و اشتغال، زندان‌ها و موسسه‌های وابسته؛
ك ) تهیه آمار و اطلاعات مورد نیاز از محكومان و متهمان تحت نظارت به‌روش‌های علمی به منظور استفاده در امور اجرایی، سیاستگزاری‌ها و مطالعات كیفرشناسانه و انتشار آنها بصورت سالنامه‌ی آماری كیفری؛
ل ) تهیه و پیشنهاد اسامی محكومان واجد شرایط آزادی مشروط و ارایه آن به‌قاضیان ناظر زندان؛
م ) تهیه و پیشنهاد اسامی محكومان واجد شرایط عفو و ارایه آن به هیات عفو.
ن ) برنامه‌ریزی برای مراقبت بعد از خروج محكومان با همكاری دستگاه‌های مربوط؛
ص ) آموزش كاركنان همسو با موازین كیفرشناسی نوین و سیاست‌های توسعه قضایی قوه قضاییه.
ماده۱۹) سازمان می‌تواند با ایجاد تشكیلات مناسب نسبت به انجام تحقیقات و مطالعات علمی كیفر شناسانه لازم راساً اقدام نماید.
تبصره۱) كلیه پژوهشهای سازمان باید همساز با مبانی نوین كیفرشناسی بوده، نتیجه آن برای سازمان و بهینه سازی اداره امور كاربرد عملی داشته باشد.
تبصره۲) منظور از كیفرشناسی نوین؛ مطالعه، تحقیق، ارزیابی و بررسی روش‌های علمی اجرایی است كه به فایده‌مندی فردی و اجتماعی شیوه‌های اجرای كیفرها، می‌پردازد.
ماده۲۰) استانداردهای موردنیاز در مورد تشكیلات اعم از تعداد كارمندان، مربیان تربیتی، ماموران انتظامی و مربیان مذهبی و متخصصان در زندان‌ها و موسسه‌ها و مراكز وابسته به سازمان به تناسب موقعیت و احتیاجهای محل و آمار شناور محكومان توسط سازمان تعیین و به تصویب سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی خواهد رسید.
ماده۲۱ ) در هر مركز حرفه آموزی و اشتغال، زندان، بازداشتگاه و یا سایر مراكز وابسته به سازمان در صورت ضرورت، واحد آمار و رایانه تشكیل می‌گردد تا كلیه آمار موردنیاز را ثبت نماید.
تبصره ) مسـئول واحد یاد شده موظف است اطلاعات جمع‌آوری شده را بنا بر دستورالعمل‌های صادر شده تهیه و به مقام مافوق ارایه نماید.
ماده۲۲) تاسیس، احداث و اداره كلیه مراكز حرفه آموزی و اشتغال، زندان‌ها، بازداشتگاهها و سایر موسسه‌ها و مراكز وابسته به سازمان و نیز تغییر محل آنها بطور انحصاری در اختیار سازمان می‌باشد. مراجع قضایی، اجرایی، اطلاعاتی، نظامی و انتظامی از داشتن زندان و بازداشتگاههای اختصاصی ممنوع می‌باشند.
تبصره) بازداشتگاههای انضباطی نیروهای مسلح از شمول این آیین‌نامه خارج است.
ماده۲۳) انتظامات و حفاظت فیزیكی از مراكز حرفه‌آموزی و اشتغال، زندان‌ها و بازداشتگاهها و سایر مراكز وابسته بعهده سازمان است كه توسط یگان انتظامی و نیروهای انتظامی تحت امر اعمال خواهدشد.
تبصره ) نیروهای یاد شده تحت امر رییس سازمان بوده و وی می‌تواند اختیارات خود را راساً اعمال نموده یا با تفویض به معاون انتظامی سازمان، به مدیران كل استانها و رییسان زندان‌ها واگذار نماید.
