● کتابخانه دیجیتالی چیست؟
به راستی یک کتابخانه دیجیتالی چه نوع کتابخانه ای است؟ ابهام زیادی پیرامون این واژه یا عبارت وجود دارد که اغلب منبعث از سه عامل است.
عامل اول، جامعه کتابخانه ای است که برای اشاره به مفهوم کتابخانه الکترونیکی از چندین عبارت مختلف مانند کتابخانه مجازی، کتابخانه های بدون دیوار و غیره استفاده کرده است و هیچوقت هم دقیقاً منظور خود را از بکار بردن هر یک از این واژه ها مشخص نساخته است. عبارت "کتابخانه دیجیتالی" ظاهراً مرسوم ترین و پذیرفته شده ترین عبارت در حال حاضر می باشد که در اغلب کنفرانس ها، مباحث مستقیم (Online) و بسیاری از ادبیات مربوط به حوزه اطلاع رسانی و فناوری اطلاعات مورد استفاده قرار گرفته است.
عامل دیگری که به این ابهام کمک کرده است، خود کتابخانه های دیجیتالی هستند که نقطه کانونی بسیاری از تحقیقات در این حوزه بوده اند به این مفهوم که آنچه که یک کتابخانه دیجیتالی را تشکیل می دهد از نظر جامعه استفاده کننده آن متفاوت است (Nurnberg و دیگران ۱۹۹۵). به عنوان مثال:
ـ از نقطه نظر بازیابی اطلاعات، کتابخانه دیجیتالی یک پایگاه اطلاعاتی بزرگ است.
ـ از نظر کسانی که با متون اینترنتی سر و کار دارند، یک کتابخانه دیجیتالی کاربردی خاص از روشهای فرامتنی (Hypertext) محسوب می شود.
ـ برای کسانی که در زمینه ارسال و دریافت اطلاعات در حوزه های گسترده فعالیت دارند، کتابخانه دیجیتالی یکی از کاربردهای شبکه است.
ـ و از نظر علم کتابداری، کتابخانه دیجیتالی گام بعدی در مسیر خودکارسازی کتابخانه هاست که طی ۲۵ سال گذشته ادامه داشته است.
اما در واقع یک کتابخانه دیجیتالی همه اینها است. این روشهای مختلف تحقیقاتی همگی به گسترش کتابخانه های دیجیتالی کمک کرده اند.
عامل سوم، ناشی از این واقعیت است که چیزهای زیادی در اینترنت یافت می شوند که مردم به آنها "کتابخانه های دیجیتالی" می گویند اما در حقیقت از نقطه نظر یک کتابدار، کتابخانه نیستند. به عنوان مثال:
ـ برای دانشمندان رایانه و گسترش دهندگان نرم افزار، مجموعه هایی از الگوریتم های رایانه ای یا برنامه های نرم افزاری؛ کتابخانه های دیجیتالی هستند.
ـ برای فروشندگان پایگاههای اطلاعاتی یا تامین کنندگان اسناد بازرگانی، خدمات ارسال الکترونیکی اسناد و ارائه پایگاههای اطلاعاتی به منزله کتابخانه دیجیتالی است.
ـ برای شرکت های بزرگ، یک کتابخانه دیجیتالی عبارت است از سامانه های مدیریت اسنادی که اسناد بازرگانی آنها را به شکل الکترونیکی کنترل می کنند.
ـ برای یک ناشر این کتابخانه دیجیتالی می تواند یک کاتالوگ مستقیم (Online) باشد.
ـ و با لاخره حداقل برای یک شرکت بزرگ نرم افزاری، یک کتابخانه دیجیتالی به معنی مجموعه ای از هر آنچه که حقوق آن قابل خریداری باشد و استفاده از آن برای مردم هزینه ای در بر نداشته باشد، می باشد.
یک مثال تصادفی از آنچه که در نظر مردم به عنوان کتابخانه دیجیتالی تلقی می شود، شبکه گسترده جهانی (WWW) است. شبکه مجموعه ای از هزاران هزار سند و مدرک گوناگون است. بسیاری از افراد این مجموعه عظیم را یک کتابخانه دیجیتالی می خوانند چون می توانند مانند یک بانک در آن اطلاعاتی را ذخیره کنند یا اطلاعات مورد نظر خود را از آن دریافت نمایند و یا آنکه لوح های فشرده ای (CD) را از یک مغازه CD فروشی خریداری نمایند و از اطلاعات موجود در آن ها استفاده کنند. با این وجود، آیا شبکه جهانی یک کتابخانه دیجیتالی است؟ بنا بر اعتقاد Clifford Lynch یکی از محققان راهبر در زمینه تحقیقات مربوط به کتابخانه دیجیتالی، شبکه جهانی یک کتابخانه دیجیتالی نیست. او می گوید:
"گاهی اوقات می شنویم که اینترنت کتابخانه جهان در عصر دیجیتالی است. این توصیف حتی نمی تواند تحت یک بررسی تصادفی مطرح شود. اینترنت و به ویژه مجموعه منابع چند رسانه ای آن که به عنوان شبکه گسترده جهانی شناخته شده است، به منظور پشتیبانی از انتشار سازمان یافته و بازیابی اطلاعات آنگونه که در کتابخانه ها صورت می گیرد؛ طراحی نشده است. این شبکه به چیزی ارتقاء یافته است که به عنوان مخزن آشفته و خروجی "انتشار دیجیتالی" در نظر گرفته می شود ... به اختصار باید گفت که شبکه یک کتابخانه دیجیتالی نیست."
بنا بر این روشن است که کتابداران در تعریف کتابخانه دیجیتالی با بررسی نمونه های گوناگون آنچه که کتابخانه دیجیتالی نامیده می شود، دچار نوعی ابهام شده اند و این اصطلاح حوزه های گوناگون تحقیقات در این زمینه را در بر گرفته است. آنچه که به اختصار می توان درباره کتابخانه دیجیتالی گفت این است که ظاهراً مجموعه ای از اشیاء یا اقلام دیجیتالی است.
لذا تعریف کارآمدی از "کتابخانه دیجیتالی" که برای کتابداران معتبر باشد، چه تعریفی خواهد بود؟ به عنوان یک نقطه آغازین، باید فرض کنیم که کتابخانه های دیجیتالی کتابخانه هایی با اهداف، مقاصد و وظایفی مشابه کتابخانه های سنتی هستند. همچنین توسعه و مدیریت مجموعه ها، تجزیه و تحلیل موضوعی، تهیه فهرست، ایجاد دسترسی، خدمات مرجع و نگهداری از اسناد و مدارک همانند آنچه که در کتابخانه های سنتی صورت می گیرد؛ در کتابخانه دیجیتالی نیز انجام می گیرد. تمرکز کوته بینانه بر صورتهای دیجیتالی اسناد و مدارک باعث مخفی ماندن فعالیت های پشت پرده ای می شود که کتابخانه ها در جهت توسعه و سازماندهی مجموعه هایشان انجام می دهند تا ما بتوانیم به اطلاعات مورد نظرمان دست یابیم.
نهادها و موسسات درگیر در فدراسیون کتابخانه دیجیتالی آمریکا به یک تعریف مشترک از کتابخانه دیجیتالی دست یافتند. این تعریف بر زیرساخت های سنتی گزینش، دسترسی و نگهداری کتابخانه ها به موازات این واقعیت تاکید دارد که کتابخانه های دیجیتالی لزوماً برای خدمت به جوامع کاربری خاص ایجاد می شوند (Waters، ۱۹۹۸):
کتابخانه های دیجیتالی سازمانهایی هستند که منابعی را فراهم می سازند و شامل پرسنل متخصص جهت گزینش، سازماندهی و ارائه دسترسی به آثار فکری به منظور تعبیر، توزیع و حفظ یکپارچگی و اطمینان از پایداری مجموعه های آثار دیجیتالی در طی زمان می باشد به نحوی که این آثار در هر لحظه قابل وصول و از نظر اقتصادی جهت استفاده یک جامعه معین یا مجموعه ای از جوامع به صرفه باشند.
با این فرض که کتابخانه های دیجیتالی اولین و آخرین کتابخانه های این عصر هستند، ما می توانیم برخی از ویژگی های آنها را فهرست نمائیم. این ویژگی ها حاصل مباحث متعددی در خصوص کتابخانه های دیجیتالی هستند که به شکل Online و مکتوب صورت گرفته بودند ( به Arms، ۱۹۹۵؛ Graham، ۱۹۹۵؛ Chepesuik، ۱۹۹۷؛ Lynch and Garcia ?Molina، ۱۹۹۵ مراجعه نمائید):
ـ کتابخانه های دیجیتالی چهره دیجیتالی کتابخانه های سنتی هستند که شامل مجموعه های دیجیتالی و سنتی و مجموعه های رسانه ای ثابت می باشند. بنابراین، آنها هم مواد الکترونیک و هم مواد کاغذی را در بر می گیرند.
ـ کتابخانه های دیجیتالی همچنین شامل مواد دیجیتالی خواهند بود که خارج از مرزهای مدیریتی و فیزیکی هر کتابخانه دیجیتالی وجود دارند.
ـ کتابخانه های دیجیتالی شامل کلیه فرایندها و خدماتی خواهند بود که به مثابه سنگ بنا و سیستم عصبی کتابخانه ها می باشد. با این وجود، چنین فرایندهای سنتی که مبنای کتابخانه های سنتی را تشکیل می دهند، می بایست مورد بازبینی قرار گیرند و برای انطباق با تفاوتهای موجود میان رسانه های دیجیتالی جدید و رسانه های ثابت سنتی ارتقاء یابند.
ـ کتابخانه های دیجیتالی در حالت مطلوب خود، نمایی پیوسته از کلیه اطلاعات موجود در یک کتابخانه را به دست می دهند و مهم نیست که گونه اطلاعاتی موجود در آنها از چه جنسی خواهد بود.
ـ کتابخانه های دیجیتالی در خدمت مجامع خاصیخواهند بود، همانطور که کتابخانه های سنتی امروزه اینگونه اند. با این وجود، این مجامع می توانند از طریق شبکه به نحو گسترده ای توسعه یابند.
ـ کتابخانه های دیجیتالی مستلزم برخورداری از کتابداران با مهارت و دانشمندان علم کامپیوتر خواهند بود به نحوی که این متخصصان همواره در دسترس باشند.
کتابخانه های دیجیتالی مطمئناً یک چیز نخواهند بود و آن عبارت است از؛ یک سیستم کاملاً دیجیتالی که دسترسی آنی به کلیه اطلاعات را برای کلیه بخشهای جامعه از هر نقطه جهان فراهم می نماید. این کاملاً غیر واقع بینانه است. این مفهوم از روزهای اولیه ای ناشی می شود که مردم در آن هنگام از پیچیدگی های ساختن کتابخانه های دیجیتالی بی خبر و نا آگاه بودند. در عوض، این کتابخانه ها اغلب مجموعه ای از منابع متفرق و سیستم های متفرق خواهند بود که برای مجامع خاص و گروههای کاربری معین و جهت اهداف خاص ساخته می شوند. این کتابخانه ها همچنین شامل مجموعه های مبتنی بر کاغذ نیز خواهند بود. به علاوه، قابلیت تعامل درونی در میان کتابخانه های دیجیتالی با ساختارهای فنی، فراداده و گونه های اسنادی گوناگون تنها زمانی امکانپذیر خواهد بود که سیستم های محدودی برای این مقاصد و مجامع خاص در نظر گرفته شود.
برای کتابداران، این تعریف از کتابخانه های دیجیتالی و این ویژگی ها منطقی ترین صورت ممکن است چون کتابخانه سنتی را گسترش و توسعه داده، کار با ارزشی را که آنها انجام می دهند، به قوت خود همچنان حفظ می کند و در عین حال فناوری های جدید، فرایندهای نوین و رسانه های جدید را یکپارچه می سازد.
● موضوعات و چالش های ایجاد کتابخانه های دیجیتالی کدامند؟
خوش بینی و اغراق رایج در اوایل دهه ۱۹۹۰ جای خود را به این باور داده است که ایجاد کتابخانه های دیجیتالی مشکل، پرهزینه و کوششی طولانی مدت خواهد بود (Lynch and Garcia ?Molina، ۱۹۹۵). ایجاد کتابخانه های دیجیتالی کارآمد، چالش های جدی ای را فرا روی سازندگان آنها قرار داده اند. یکپارچه سازی رسانه های دیجیتالی با مجموعه های سنتی کار آسانی نخواهد بود، زیرا طبیعت منحصر به فرد اطلاعات دیجیتالی مانند آنها ثابت نیست، به آسانی قابل کپی برداری است و توسط چند کاربر از راه دور و بطور همزمان قابل دسترسی است. برخی از موضوعات جدی فرا روی گسترش و ساخت کتابخانه های دیجیتالی در زیر فهرست شده اند.
▪ معماری فنی
اولین موضوع این است که یک معماری فنی در زیر هر سیستم کتابخانه دیجیتالی قرار دارد. کتابخانه ها نیاز خواهند داشت که معماری های فنی جاری را ارتقاء دهند تا با مواد دیجیتالی انطباق یابند. معماری فنی شامل اجزای تشکیل دهنده ای مانند این موارد خواهد بود:
ـ شبکه های محلی با سرعت بالا و ارتباط سریع به اینترنت
ـ پایگاههای اطلاعاتی مرتبط که گستره ای از گونه های دیجیتالی را پشتیبانی نمایند.
ـ موتورهای کاوش تمام متن برای فهرست نویسی و فراهم ساختن دسترسی به منابع
ـ گستره ای از سرویس دهنده ها مانند وب سرورها و FTP سرورها
ـ توابع مدیریت اسناد الکترونیکی که به مدیریت کلی منابع دیجیتال کمک کنند.
نکته مهمی که می بایست در خصوص معماری فنی کتابخانه های دیجیتالی متذکر شد، این است که این کتابخانه ها سیستم های یکپارچه ای مانند OPAC نخواهند بود که معمولاً برای کتابداران آشنا هستند. بلکه، مجموعه ای از سیستم های مجزا و منابعی خواهند بود که از طریق یک شبکه به یکدیگر مرتبط هستند و از طریق یک صفحه واسط کاربر یکپارچه شده اند و اغلب از طریق یک صفحه واسط کاربر شبکه ای یا صفحات مرتبط با آن در معرض دید کاربران قرار می گیرند. به عنوان مثال، منابعی که توسط این نوع معماری می توانند پشتیبانی شوند، عبارتند از:
ـ پایگاههای اطلاعاتی کتابشناختی که هم به مواد کاغذی و هم به مواد دیجیتالی اشاره دارند.
ـ فهرست ها و ابزارهای کاوش
ـ مجموعه های هدایتگر به منابع اینترنتی
ـ فهرست های راهنما
ـ مواد اولیه در قالب گونه های مختلف دیجیتالی
ـ عکس ها
ـ مجموعه های داده ای عددی
ـ و نشریات الکترونیکی
اگر چه این منابع ممکن است در قالب سیستم های گوناگون و پایگاههای اطلاعاتی مختلف قرار داشته باشند، اما اینگونه به نظر می رسند که در یک سیستم واحد و در برابر کاربران یک جامعه خاص قرار دارند.
در چارچوب یک نمای یکپارچه و هماهنگ از یک کتابخانه دیجیتالی، برخی از استانداردهای متداول مورد نیاز خواهند بود تا به کتابخانه های دیجیتالی امکان دهند با یکدیگر تعامل داشته باشند و به اشتراک منابع بپردازند. با این وجود، مشکل این است که در میان چندین کتابخانه دیجیتالی تنوعی از ساختارهای داده ای متفاوت، موتورهای کاوش گوناگون، صفحات واسط کاربری مختلف، کلمات واژگان ناهمگون، گونه های اسنادی مختلف و غیره وجود خواهد داشت. به خاطر این گوناگونی، یکپارچه سازی کلیه کتابخانه های دیجیتالی از نظر ملی و بین المللی کوششی غیر ممکن خواهد بود. بنابراین، کار اول یافتن دلایل درستی برای یکپارچه سازی کتابخانه های دیجیتالی مختلف در قالب یک سیستم است. کوچک سازی این حوزه از بخش به گونه ای که سبب کاهش موانع فنی و سیاسی شود، برای تدوین عملکردهای مشترک مورد نیاز می باشد. به علاوه، بدلیل عدم اطمینان از آینده و تغییر استانداردها در آینده، اینکه اساساً چه استانداردهایی باید تدوین شود، همچنان در هاله ای از ابهام قرار دارد.
▪ ایجاد مجموعه های دیجیتال
یکی از گسترده ترین موضوعات در ارتباط با کتابخانه های دیجیتال، ایجاد مجموعه دیجیتال خواهد بود. روشن است که برای هر کتابخانه دیجیتالی که بخواهد در دسترس قرار بگیرد، سرانجام باید مجموعه ای دیجیتالی وجود داشته باشد تا برای کاربرانش واقعاً مفید و قابل استفاده باشد. لزوماً سه روش برای ایجاد مجموعه های دیجیتالی وجود دارد:
۱) دیجیتالی سازی، تبدیل کاغذ و دیگر رسانه های موجود در مجموعه های جاری به شکل دیجیتالی (مشروح آن ذیلاً آمده است.).
۲) جذب آثار دیجیتالی اصلی که توسط ناشران و پژوهشگران تولید شده است. موارد نمونه شامل کتاب های الکترونیکی، نشریات الکترونیکی و پایگاههای اطلاعاتی می باشد.
۳) دسترسی به مواد خارجی که در داخل کتابخانه نگهداری نمی شوند از طریق فراهم ساختن اشاره گرهایی به وب سایت ها، دیگر مجموعه های کتابخانه ای یا سرویس دهندگان ناشران.
در حالی که روش سوم ممکن است دقیقاً بخشی از مجموعه محلی را تشکیل ندهد، هنوز روشی برای افزایش مواد موجود در دسترس کاربران محلی می باشد. یکی از موضوعات اصلی در اینجا میزان دیجیتالی سازی مواد توسط کتابخانه ها و جذب آثار دیجیتالی اصلی است که در مقابل اشاره صرف به منابع خارجی آنها قرار دارد. این جایگزینی برای دسترسی قدیمی در مقابل موضوع مالکیت است ? اما تحت پرتوی مفاهیم دیجیتالی ? که با همان نگرانی های سابق همراه است و برخی از آنها عبارتند از:
ـ کنترل محلی مجموعه ها
ـ دسترسی و نگهداری طولانی مدت
در مورد ایجاد مجموعه دیجیتالی در قالب یک شکل واحد چطور؟ دلایل زیادی وجود دارد که چرا ایجاد مجموعه های دیجیتال گزینه خوبی برای فعالیت هماهنگ است. اول اینکه، جذب آثار دیجیتال و دیجیتال سازی داخلی پرهزینه است به ویژه اگر یک کتابخانه این کار را به تنهایی بر عهده بگیرد. با کار گروهی موسساتی که اهداف مشترک دارند، می توانند کارایی های بیشتری حاصل کنند و هزینه های کلی این فعالیت ها را کاهش دهند، همانطور که این کار در خصوص تبدیل گزارشات کتابشناختی امکانپذیر است. دوم، اینکه این کار سبب کاهش دوباره کاری ها و اتلاف جذب یا تبدیل مواد بیشتر از یک بار می شود. سوم، آنکه ایجاد مجموعه دیجیتال هماهنگ اشتراک منابع را ارتقاء می دهد و غنای مجموعه ها را برای کاربرانی که می خواهند به آنها دسترسی یابند، افزایش می دهد.
مواد خاص را چگونه می توان برای یک موسسه خاص جهت پردازش مشخص نمود؟ اینکه چه کسانی می بایست به جمع آوری و دیجیتال سازی مواد بپردازند، می تواند بر اساس عوامل زیر معین شود:
ـ توان جمع آوری. یک کتابخانه مشخص با تمرکزی از مجموعه سازی قوی می تواند مسوول دیجیتال سازی بخشهای انتخاب شده ای از آثار دیجیتال و افزودن آثار دیجیتالی جدید باشد.
ـ مجموعه های منحصر به فرد. اگر یک کتابخانه تنها نسخه های موجود از اثری را در اختیار داشته باشد، این نسخ آشکار تنها مواردی خواهند بود که برای دیجیتال شدن وجود دارند.
ـ اولویت های مجامع کاربر. چنین اولویت هایی مجموعه های کتابخانه ها را از نظر مواد محلی توجیه خواهند کرد. به عنوان مثال بدلیل تقاضاهایی که برای یک برنامه آموزشی خاص وجود دارد.
ـ بخشهای قابل مدیریت مجموعه ها. وقتی هیچ معیار مهم دیگری وجود نداشته باشد، در آن صورت مواد را می توان در میان موسسات صرفاً بر اساس آنچه که برای یک موسسه از نظر جمع آوری یا دیجیتال سازی مورد قبول است، تقسیم نمود.
ـ معماری فنی. وضعیت معماری فنی یک کتابخانه نیز عاملی است که در انتخاب نهاد مسوول دیجیتال سازی مواد کتابخانه ای می بایست در نظر گرفته شود. یک کتابخانه باید معماری فنی لازم برای پشتیبانی از یک مجموعه دیجیتالی خاص را در اختیار داشته باشد.
ـ مهارتهای پرسنل. موسساتی که پرسنل آنها مهارتهای لازم را ندارند، نمی توانند نقاط اصلی در یک طرح ملی محسوب شوند.
با این وجود مهم نیست که یک مجموعه متشکل از مواد دیجیتالی شده داخلی باشد، آثار دیجیتال اصلی باشند یا با استفاده از دسترسی به منابع خارجی تهیه شده باشد، مهم این است که کتابخانه ها در یک مجموعه باید اطمینان از حفظ آن و دسترس پذیری آن داشته باشند. به عنوان مثال، اگر فقط کپی هایی از آثار دیجیتالی در سرور یک ناشر خاص وجود داشته باشد، در آن صورت اگر آن ناشر با ورشکستگی مواجه شود، چه اتفاقی روی خواهد داد؟ یا اگر ارزش بازار یک اثر خاص به صفر برسد، در آن صورت چه پیش خواهد آمد؟ یا اینکه اگر بخشی از یک مجموعه دیجیتال در یک کتابخانه مفقود شود، مثلاً در جریان یک رویداد مصیبت بار مانند حوادث طبیعی یا غیر طبیعی، در آن صورت باید چه کار کرد؟ اطمینان از نگهداری و دسترسی طولانی مدت مستلزم اتخاذ تدابیر و تدوین طرحی است که با استفاده از آن کپی های تکراری را در موسسات معینی نگهداری نمود. موضوع نگهداری بعداً در این مقاله مورد بحث قرار خواهد گرفت.
