هر گونه كار ترویجی و هر گونه نیاز سنجی برای اجرای یك پروژه روستایی نیاز به شناخت از مسایل و گرد آوری اطلاعات دارد . در كار ترویج جهت كسب این اطلاعات و ارزشیابی در مورد پروژه ها از روش های مختلفی استفاده می شود . در گذشته این شناخت و یادگیری از سطح روستا به كمك روش های پیمایشی صورت می گرفت. محقق پرسشنامه ای را در سطح روستا تهیه می كرد و با جمع آوری اطلاعات آن به جمع آوری اطلاعات از روستا می پرداخت.
اما چمبرز با مطرح كردن ۵ سوگیری نسبت به این روش موضع گیری كرده و با مخاطب قرار دادن این گونه محققان از آنها به عنوان جهانگردان روستایی نام می برد . این سوگیری ها عبارتند از :
۱- سوگیری حرفه ای : محققان به خاطر نوع آموزش های حرفه ای كه در شهرها دیده اند قادر به دیدن مشكلات روستاییان نیستند .
سوگیری شخصی:به دلایل شخصی مثل درآمد بالا در شهرها یا احساس ناخوشایندی از دیدن وضع محرومان تمایلی به دیدن فقرا ندارند .
۲- سوگیری دسترسی و تماس : كه بیشتر با افرادی محققان در تماسند كه در كنار جاده ها بوده دسترسی به آنها بهتر بوده و عمدتا ثروتمند ترند .
۳- سوگیری فصل خشك : كه بازدید ها از روستاییان در فصولی است كه برای آب و هوا خوب بوده و روستاییان كمترین مشكل را دارند .
۴- سوگیری آماری : كه شامل دو بخش است :
• كمتر گرایش به ارزیابی كامل و تجزیه و تحلیل دقیق وجود دارد محدود تحلیل های صورت گرفته هم مرتبط با بودجه در اختیار گذارده شده آن هم در صورت تخصیص كامل بودجه است .
• به دلایلی نظیر بعد مسافت مثلا برای بیماری ها تا درمانگاه روستاییان كمتر به درمانگاه مراجعه كرده و لذا آمارها در این زمینه كمتر با واقعیت یكی است .
• سوگیری پروژه ای: كه متخصصان از پروژههای گزینش شده كه عمدتا موفق بوده اند دیدار می كنند ]۲[
در دهه ۷۰ میلادی به توجه به مشكلات فوق در روش های متعارف تحقیقات توسعه روستایی ، روش RRAمطرح می گردد . RRAیا به عبارتی ارزیابی سریع روستایی مطالعه ای است كه توسط چند گروه تخصصی حداقل ۴روز و حداكثرسه هفته با كمك روش های مصاحبه ، مشاهده منظم ، عكس و ضبط در شرایط محلی مناطق روستایی انجام و تشخیص داده می شود . ]۴[در سال ۱۹۸۸ بحث مشاركت در پروژه های روستایی جایگاه ویژه ای می یابد و به همین دلیل در اوایل دهه ۹۰ PRAكه دارای وجهه مشاركتی بیشتری نسبت به RRAاست مطرح می شود . ]۱[
PRAیا به عبارتی ارزشیابی مشاركتی روستایی تكنیكی است كه برای جمع آوری اطلاعات بر مبنای اطلاعات جامعه و نیازهایشان برای استفاده در برنامه های توسعه جامعه و سواد آموزی به كار می رود . تكنیك ها شامل استفاده از نقشه ها ، جداول زمان بندی ، ماتریس ها و نمودارهایی است كه از منابع محلی استفاده می كنند . (۸)
●مفاهیم اصلی PRAعبارتند از :
۱- توانمند سازی:دانش قدرت است . دانش از فرایند ها و نتایج تحقیقات بر می خیزد و باید در اختیار مردم محلی قرار گیرد . پس انحصار اطلاعات كه برای برنامه ریزی و تصمیم سازی ضروری است باید شكسته شود . اطمینان در مردم ملی ایجاد شده و و بتوانند تجدید قوا كنند .
۲- تغییر جهت :فرایند PRA محققان را به آموزشگر و شنونده تغییر می دهد ، جهت را به تفكر و مقدورات محلی تغییر می دهد . محققان باید روش جدیدی را یاد بگیرند . محققان باید از نگرش متكبرانه ای كه روستاییان را احمق می داند دور شوند .
۳- محلی كردن: استفاده وسیع از امكانات محلی مشاركت فعال ، تشویق روستاییان در سهیم شدن در ارزیابی ها
۴- احساس لذت و شادمانی از ارزشیابی:PRA باید جذاب بوده و تاكید در این رهیافت بر فرایند و نه سرعت است .
۵- جامعیت : افزایش حساسیت بواسطه توجه به فرایند ، شامل گروه های حاشیه ای و روستاییان پیشرو ، زنان ، بچه ها ، پیران ، بینویان]۵[
●اصول PRA
▪مشاركت: مردم محلی در فعالیت های PRA به عنوان ابزاری برای گسترش رهیافت مشاركتی در توسعه مهم هستند .
▪كار جمعی:تا این اندازه مهم است كه اعتبار داده های PRA وابسته به تقابل غیر رسمی افراد ذینفع است . بهتر است كه از تیمی متشكل از مردم محلی با اطلاع از وضعیت منطقه ، سنت ها و ساختارهای اجتماعی وهمین طور افراد بومی و غیر بومی با یك تركیب تكمیلی از افراد با اطلاعات تجربی استفاده شود . یك تیمی متعادل با تنوعی از مسایل اجتماعی –اقتصادی ، فرهنگی ، جنسیتی و مسایل عمومی .
▪انعطاف پذیری:PRAطرح و چهارچوب كلی برای یك فرد حرفه ای ارایه نمی دهد . تركیب تكنیك ها كه برای توسعه مفیدند باید بوسیله اندازه و مهارت تیم PRA زمان و منابع قابل دسترس و موضوع و محل كار تعیین می شود .
▪اجتناب از بهینه: در رابطه با زمان و پول كارا بوده داشتن اطلاعات كافی برای ارائه تصمیمات و پیشنهادات ضروری است . ]۶[به عبارتی سعی می شود به جای جمع آوری اطلاعات فراوان و گاهاٌ بی ارتباط با موضوع كه می تواند پرهزینه باشد حداقل اطلاعاتی كه ضروری است جمع شود و در هزینه صرفه جویی شود .
●روش های PRA
▪نقشه :شاید بهترین رهیافت برای آغاز عملیات ارزشیابی باشد كه شامل تسهیلات اجتماعی ، ساختار خانوادگی و شخصی دارایی ها و بدهی ها باشد . نقشه را می توان مثلا روی زمین ترسیم كرد .
▪مدل ها: اگر به نقشه ترسیم شده مثلا نقشه ای كه روی زمین است سنگ و چوب و چیز های این چنینی اضافه كنیم آن را مدل می گویند .
▪ایجاد سیاهه اجتماعی: نحوه ایجاد آن و خود آن اهمیت دارد . شاید یكی از روش های تهیه آن از طریق پرسش های نیمه باز باشد . در این روش مجموعه ای از اطلاعات افراد را تهیه می كنیم . در روش پرسشنامه نیمه باز سوالات از پیش ثابت نبوده و هر سوال و جواب می تواند تداعی كننده سوال بعدی باشد .
▪جلسات بحث گروهی : گروه ها باید شامل افرادی باشند كه حاضر به بیان عقاید خود بوده و در عین حال برای كارایی بهتر مناسب است كه حداقل دو متخصص در این گروه ها باشد یكی برای آغاز بحث و جهت دادن به آن و دیگری برای نوشتن و ضبط مطالب .
▪رتبه بندی ترجیهات : این عامل خود می تواند به عنوان یخ شكنی در آغاز مصاحبه عمل كرده و افراد را تشویق به بحث نماید . ترجیهات شامل مشكلات روستا ، موانع یا خواسته ها و نیازهای روستاییان است . در واقع مردم ترجیح می دهند در مورد مسایلی صحبت كنند كه خود تمایل به صحبت در آن زمینه دارند .
رتبه بندی معیشت: از جهات زیر مهم است :
• اعضای اجتماع فقر را چگونه تعریف می كنند .
• اینكه چه كسی واقعا فقیر است .
• یك نمونه طبقه بندی شده از وضعیت های فوق را می توان تهیه كرد .
نمودار فصلی و تاریخی:كه می تواند در مورد تعیین زمان بارندگی ، تقاضای كار ، فعالیت های كشاورزی(اعم از گله داری ، شكار و ماهی گیری) تهیه چوب و سوخت ، بیماری ها ، مهاجرت برای كار ، ذخایر غذایی و ... شود .
نقشه های اطلاعاتی:در آن ارتباطات سیاسی ، دشمنی ها ، دشمنی های خانوادگی و نوع رابطه پیچیده فقرا و ثروتمندان را نشان می دهد . این نقشه از آن جهت اهمیت دارد كه در عرض چند هفته كه مروج در روستاست نمی تواند تمام مسایل را شناخته و این روش به وی می تواند كمك كند . ]۷[
لازم به تذكر است كه كلیه روش های بالا و تهیه این الگوها باید توسط خود روستاییان صورت گیرد و ترغیب و هدایت آن ها به این سمت از ضروریات PRAاست .
●PRA و سنجش نیازهای گروه هدف
نیازسنجی عبارت است از فرایندی نظام یافته و اصولی برای تعیین اولویت ها و تصمیم گیری درباره چگونگی برنامه ریزی تدوین و اجرای عملیات برنامه است . در واقع شناخت وضعیت فعلی و شرایط مطلوب و تعیین شكاف ها و درنتیجه برنامه ریزی و اولویت بندی برای آن ها .]۳[ PRAبا ابزارهایی كه دارد می تواند در تعیین این نیازها اقدام كند .
از طرفی بعد از اجرای هر پروژه می توان باز ازPRAجهت تعیین میزان موفقیت اهداف استفاده كرد . این موضوع خصوصا می تواند در نحوه توزیع امكانات ایجاد شده كه آیا همه قشرهای جامعه را در بر می گیرد یا نه استفاده كرد ، می توان قبل از آن با رتبه بندی افراد وضعیت نسبی مالی روستاییان را پیدا كرده و سپس به بررسی نحوه توزیع خدمات پرداخت .
●ارزیابی درجه قابلیت اعتماد داده ها:
با توجه به این كه معمولا PRAارزشیابی غیر رسمی است عده ای معتقدند كه به سختی می توان داده های حاصل از ارزشیابی مشاركتی را با داده های واقعی یكی دانست . به هر سو پرتی چهارچوبی به صورت زیر را جهت حل این مشكل ارایه می دهد:
۱. درگیر كردن طولانی مدت یا شدید كنش گران مختلف
۲. مشاهده مستمر و موازی
۳. مثلث سازی شامل حلقه سه گانه منابع ، روش ها و محققان جهت بررسی صحت و سقم داده ها شامل استفاده از چند منبع ، متخصصان حرفه ای گوناگون و روش های مختلف
۴. تحلیل و تبیین وجوه تمایزكه شاما لحاظ كردن همه دیدگاه ها است .
۵. وارسی توسط همتایان یا همكاران
۶. گزارش بر اساس فرضیات كاری ، توصیفات زمینه ای و مشاهدات
۷. تحقیقات موازی و ارتباط گروهی
۸. یادداشت های روزانه انعكاسی
۹. رسیدگی و ممیزی تحقیق
۱۰. اثر گذاری بر ظرفیت آگاهی و عمل ذی نفعان كه نشان می دهد تحقیق ذهن افراد را توسعه داده است . ]۳[
●مخاطرات PRA
می تواند منجر به مسایل ذیل شود :
۱- سازمان ها و NGOها به PRAجهت مورد نظر خود را بدهند و آن نتایجی را كه دوست دارند از دل آن بیرون آورند .
۲- حفظ ظاهركه یك سازمان تنها جهت حفظ ظاهرو این كه بگوید چنین كاری صورت گرفته و در آخرین لحظات قانونی بدون توجه زیاد به دقت آن دست به این كار بزند
۳- ناامیدی : این رهیافت انتظارات را در جامعه بالا برده و دست نیافتن بدانها موجب ناامیدی در میان مردم می شود . ]۳[
●●نتیجه گیری
PRAرهیافتی است كه به جهت بررسی و ارزشیابی حقیقی روستاییان صورت گرفته و عمدتا بر محور مشاركت مردمی است .علت ایجاد این رهیافت نیز عدم كارایی مناسب دیگر روش های یادگیری و ارزشیابی در روستا بوده است .
مشاركت ، كار جمعی ، انعطاف پذیری از اصول آن بوده و مدل ها ، نقشه ها ، تهیه سیاهه و نقشه های اطلاعاتی از ابزار آن است .می توان از این روش جهت تعیین نیازها و اولویت های روستا استفاده كرد و در پایان برنامه جهت تطبیق برنامه با اهداف استفاده نمود . هدف این نوع ارزیابی را می توان در توانمند سازی ، ایجاد روحیه شادمانی از فرایند ارزشیابی دانست و البته نباید از مخاطراتی كه این رهیافت را دچار خطا می كند غفلت كرد . لذا امروزه ضروری است جهت شناخت بهتر روستاییان از خود آن ها كمك گرفت و هدف این رویكرد جدید نیز همین است .
