پوتین در تهران

سرانجام پس از سه و نیم دهه که از سفر رئیس جمهور شوروی می‌گذرد، یک مقام بلندپایه دیگر روسی در ۲۴ مهر ۱۳۸۶ از تهران بازدید می‌کند. این در حالی است که طی این مدت، اکبر‌هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس شورای اسلا‌می در سال ۱۳۶۸ و سید محمد خاتمی رئیس جمهوری اسلا‌می ایران در سال ۱۳۷۹ به مسکو رفته و توافقاتی ده‌ساله برای همکاری‌های جامع دو کشور امضا نموده‌اند. این وقفه ۳۵ ساله، هر علتی که داشته باشد، خود بر اهمیت این سفر افزوده و آن را از یک بازدید سیاسی معمولی فراتر برده است. ‌ از زمانی که دولت جمهوری اسلا‌می ایران تصمیم گرفت که روابط ایران و شوروی از زیر غبار جنگ تحمیلی و اشغال افغانستان بیرون آمده و همکاری‌های دو کشور در فضایی جدید آغاز شود، شرایط داخلی، منطقه‌ای و جهانی برای دو کشور آنچنان دگرگون شده که بسیاری از اسطوره‌های پیشین روابط ایران و روسیه شکسته است. این موضوع به جایی رسیده که روس‌ها در کرانه‌های خلیج فارس مشغول ساختن یک نیروگاه هسته‌ای برای ایران شده‌اند؛ امری که زمانی برای مسکو یک رویا و برای تهران یک کابوس پنداشته می‌شد، اما در شرایط جدید، عین امنیت، همکاری و همزیستی است. ‌ شاید از روسیه جدید در دوره یلتسین غرب‌گرا انتظاری نبود، اما از روزی که پریماکف با شعار همکاری شرقی با کشورهای چین، هند و ایران بر مسند وزارت خارجه و سپس نخست وزیری تکیه زد، موضوع جدی تر شد. این موضوع با ریاست جمهوری ولا‌دیمیر پوتین در آغاز هزاره جدید و تجدید روابط ده‌ساله با ایران- که برای یکسال مسکوت مانده بود- فضای نوینی را ترسیم کرد و با نگرانی‌های او به‌خاطر اشغال عراق، حوادث اوکراین، گرجستان و قرقیزستان و به‌ویژه سپر دفاع موشکی، وضع را برای تهران به بهترین شکل ممکن دگرگون کرد. ‌ تا پیش از این، مسکو انجام چنین دیداری را در تهران به وجود قراردادها و توافقاتی میلیاردی یا امضای موافقتنامه نهایی بر سر رژیم حقوقی دریای خزر مشروط کرده و دلیل سفرهای پیاپی رئیس‌جمهور یا نخست‌وزیر روسیه به کشورهای مختلف جهان از جمله چین، هند و کشورهای عربی را وجود توافقات مهم ذکر کرده بود. در واقع روسیه و پوتین امروز با ایران، نه بر اساس اشتراکات ایدئولوژیک بلکه به دلیل منافع عینی و نیز وحدت در مخاطرات به نوعی همسویی رسیده‌اند که پوتین ایران را شریک روسیه دانسته و تهران را مکان یک ملا‌قات تاریخی قرار داده است. ‌ طبعاً دلیل اصلی این سفر، شرکت در دومین نشست سران کشورهای ساحل دریای خزر و امضای بیانیه نهایی سران خواهد بود و در کنار آن نیز میان او و همتایش محمود احمدی نژاد، ملا‌قاتی در جهت گسترش روابط دوجانبه صورت خواهد گرفت. البته او تهران را به تداوم مذاکره و دیپلماسی در موضوع پرونده هسته‌ای ترغیب خواهد نمود و هشداری نیز خواهد داد که محدودیت‌های مسکو در عرصه‌های دیپلماتیک بین‌المللی در این موضوع تا کجاست. ‌ او همچنین بر این نکته تاکید می‌کند که دو کشور علا‌وه بر افزایش همکاری‌های اقتصادی موضوع مشترک دارند و آن جلوگیری از نفوذ و تعدیل اقدامات مخرب آمریکا در منطقه است. برخی تحلیلگران روسی از احتمال وجود یک طرح پیشنهادی برای حل مساله هسته‌ای و یا حتی تأکید بر توقف غنی‌سازی هسته‌ای سخن گفته‌اند. این سفر می‌تواند روابط دو کشور را از وضع موجود یعنی مبادلا‌ت اقتصادی دو میلیارد دلا‌ری و نیز همکاری‌های منطقه‌ای فراتر ببرد. دو کشور در مورد مسائل خاورمیانه، افغانستان، آسیای مرکزی و قفقاز منافع و دغدغه‌های مشترک دارند و طبعا امکان گسترش همکاری‌ها در این موضوعات وجود دارد. ‌ اما یک واقعیت نیز مطرح است که تهران و مسکو همچنان بر سر اصلی‌ترین موضوع این سفر؛ یعنی دریای خزر با مشکلا‌تی روبه‌رو هستند. در واقع این عرصه آبی دو دهه است که در فقدان یک رژیم حقوقی جامع به‌سر می‌برد و در برخی موارد کشورهای ساحلی تا مرز درگیری پیش رفته و نیروی دریایی روسیه نیز یک رزمایش در آن انجام داده است. همه اینها در حالی انجام شده که قرار بوده خزر <دریای صلح و همکاری> و <منطقه غیرنظامی> باشد. همچنین، تهران و عشق آباد بر عدم تقسیم خزر بدون توافق همه کشورها تأکید کرده‌اند، اما روسیه، قزاقستان و آذربایجان بر خلا‌ف آن، مبادرت به چنین کاری کرده‌اند. در مسائل منطقه‌ای نیز اگرچه ایران و روسیه در مورد نفوذ آمریکا هم‌داستانند، اما در سایر زمینه‌ها همانند اسرائیل و طرف‌های عربی، اختلا‌ف نظر دارند و از این روست که پوتین پیش از ایران به مصر، فلسطین، اسرائیل، عربستان، اردن و... سفر کرده است. یک موضوع دیگر، بحث انتقال سوخت هسته‌ای برای نیروگاه بوشهر است که نگرانی تهران را برانگیخته و طبعاً در مذاکرات مطرح خواهد شد. ممکن است برخی تحلیلگران این سفر را کم اهمیت نشان دهند و از طرفی برخی نیز آن را به عنوان ایجاد یک جبهه بین المللی در مقابل آمریکا، ناتو و غرب تحلیل کنند. اما واقعیت امر حکایت از آن دارد که انجام دیدار به نوبه خود مهم است و همکاری‌های دو کشور حتی بدون وجود عنصر آمریکا نیز از اهمیت برخوردار است و از زمانی که روسیه از مرزهای ایران فاصله گرفته و کشورهای حائل ایجاد شده‌اند، دو کشور همانند دوره صفویه و تزارهای هم‌عصر آن، همکاری‌هایی مفید، منطقی و به‌دور از تهدید را آغاز کرده‌اند. تداوم همکارهای دو کشور در دو دهه اخیر در مواردی چون سازش تاجیکستان، کمک به ائتلا‌ف شمال در مقابل طالبان، مبادلا‌ت تسلیحاتی (که ایران پس از چین و هند، سومین کشور خریدار جنگ‌افزار و فناوری نظامی از روسیه است) و مقاومت در مجامع بین المللی در مقابل یکجانبه‌گرایی آمریکا می‌تواند عرصه‌های نوینی را برای همکاری فراهم آورد. به بیان روشن‌تر، دو تمدن و فرهنگ ایرانی و روسی که پیشینه همزیستی هزار ساله دارند، با وجود نکات تلخ و تاریک، می‌توانند اراده شکل گرفته در سال ۱۳۶۸ (۱۹۸۹) را که منجر به مجموعه‌ای از همکاری‌ها در بیست سال گذشته شده است، با ترسیم عرصه‌های جدیدتر همچنان مبارک و مداوم دانسته و پیگیری کنند.