چهار موج متوالی که در طول تاریخ منشا تغییرات و تحولات اقتصادی بوده اند، از کشاورزی، انقلاب صنعتی، جامعه خدماتی و انقلاب اطلاعات نشات گرفته اند. در هزار سال آینده بشر حداقل پنج موج دیگر را تجربه خواهد کرد که نیروی محرکه آنها افزایش اوقات فراغت، علوم مربوط به حیات، مواد فوق پیشرفته، عصر جدید هسته ای و عصر جدید فضا خواهند بود.
هر کدام از نیروهای تغییرات مربوط به چهار موج اول باعث بوجود آمدن عزم حرکت و تحولی در طول سالیان دراز گذشته شده است و افراد مطلع و محققان زیادی این موضوع را مورد بررسی قرار داده اند. عصر کشاورزی بطور عمده متکی به کاشت و برداشت محصولات از زمین بود. در این دوره به استفاده از حیوانات نیز می توان اشاره کرد. شغلهای مربوط به کشاورزی در ایالات متحده در دهه ۱۸۸۰ از لحاظ کمی اوج گرفت. اما شغلهای مربوط به عصر صنعتی که مشخصه اصلی آن تمرکز بر روی تولید انبوه بود، در دهه ۱۹۳۰ اوج گرفت. موج سوم که با نام عصر خدمات شناخته شده است شغلهای مربوط به دوره خود را ایجاد کرد که نقطه شروع اوج گرفتن این مشاغل در اواسط دهه ۱۹۵۰ در ایالات متحده امریکا بود. عصر اطلاعات که ظهور فناوریهای ارتباطات و رایانه باعث بوجود آمدن آن شده است هم اکنون نیز در حال رسیدن به نقطه اوج خود در زمینه اقتصاد و اشتغال زائی می باشد ولی بطور نسبی می توان برتری و تسلط این دوره را تا ۲۰ سال آینده تصور کرد.
دو دهه زمان کوتاهی برای شروع تفکر نسبت به موج بعدی تغییرات نیست. سئوال اینجاست که موج بعدی تغییرات چه تحولاتی را به همراه خواهد داشت؟ تغییر و تحولات جاری بطور عمده با ظهور شرکتهای فراملی جدید پدیدار شده و رهآورد این ظهور بهبود و همچنین نزول در آمدها و نرخ اشتغال زائی می باشد که در نتیجه ساختار دهی دوباره به اقتصاد و تاثیر گذاری بر اقتصاد جهان بوجود می آیند. جایگزینی فناوریهای جدید به جای قسمتها و بخش های تولیدی و خدماتی ضربه سختی به ساختار اقتصادی فعلی بوده و در آینده نیز خواهد بود.
برنامه ریزی برای چگونگی تقابل و رودرروئی با چنین تغییرات بنیادینی از ضروریات مهم هر سازمانی جهت کاهش خسارتهای احتمالی است. بقای کل صنایع و رشد اقتصادی آینده بستگی به قرار داشتن در صف مقدم فناوریهای نوظهور دارد. پنج موج تحولاتی که نام برده شد، هر کدام دوره ای از چیرگی و تسلط را تجربه کرده و سپس دوره زوال را تجربه خواهند کرد، درست مثل چهار موجی که قبلا" عنوان شد. هر کدام از این امواج تحولات ابتدا بعنوان بزرگترین عامل اشتغال زائی و سپس بعنوان یکی از بزرگترین تولیدات ناخالص ملی مطرح خواهند شد. تحقیقات دقیق نشان می دهد که نیروهای محرکه مربوط به تغییرات بنیادین اقتصادی در طول دهه ها و یا حتی قرن ها تجمع یافته و سپس باعث اوج گرفتن تحولات در دوره زمانی کوتاهتری شده و موج تغییرات را به نقطه اوج آن می رسانند. هر کدام از این پنج موج تحولات اقتصادی که بنظر در شرف وقوع می آیند، هم اکنون نیز با مطالعه نیروهای پیشران مربوطه قابل شناسائی و تخمین می باشند.
● عصر اوقات فراغت : چیره و غالب تا سال ۲۰۱۵
کسب و کارهای مرتبط با اوقات فراغت مثل سینما، ویدئو و سالنهای موسیقی و غیره تا سال ۲۰۱۵، ۵۰% تولید ناخالص ملی اکثر کشورهای پیشرفته را به خود اختصاص خواهند داد. سرگرمیهای بزرگ شامل فیلم، تلویزیون، انتشارات، موسیقی، هتل، و شهر های بازی در صف اول عصر زمان فراغت قرار دارند. یکی از علائمی که مقصد حرکت هر ملتی را نشان می دهد، حقیقت کوچکی است که از انتخابهای آنها استنباط می شود. برای نمونه در سال ۱۹۹۶، پانزده میلیون امریکائی از سرزمین والت دیسنی (Disney Land) واقع در آناهیم (Anaheim) دیدن کردند در حالیکه تنها ۸/۱۰ میلیون نفر (بدون در نظر گرفتن مسافرتهای تجاری) به پایتخت امریکا مسافرت کرده اند. در این حال، سرمایه گذاران زرنگ و باهوش، شروع به تغییر جهت سرمایه گذاریهای خود از شرکتهای تولیدی – صنعتی به سمت شرکتهای فراملی و فعال در زمینه دنیای سرگرمی کرده اند.
همانطور که جامعه در طول هر کدام از اعصار گذشته با پیشرفت مواجه شد، بر میزان اوقات فراغت بشر افزوده شد. زمانی که انقلاب کشاورزی حدود ده هزار سال پیش بوقوع پیوست، بشر آن زمان دیگر نیازی به صرف وقت و زمان خود برای شکار و ذخیره سازی گوشت حیوانات نداشت. لذا شاید ۱۰% از طول عمر خود را صرف فعالیتهای سرگرم کننده کرد. بین سالهای ۶۰۰۰ قبل از میلاد مسیح تا ۱۵۰۰ میلادی، صنعتگران و پیشه وران و تولیدات آنها باعث شد تا دیگران زمان بیشتری برای اوقات فراغت خود پیدا کنند و تا آن زمان حدود ۱۷% از زمان متوسط عمر خود را دراین امور صرف کردند. در قرن هیجدهم ظهورماشین آلات قدرتمند مثل موتور بخار باعث تسریع اقدامات تولیدی و افزایش زمان ۲۳ درصدی اوقات فراغت شد. تا دهه ۱۹۹۰، ماشین های الکتریک سرعت تهیه هر چیزی را ازتهیه غذا گرفته تا مسائل مربوط به حمل و نقل را بیشتر کرده و در نتیجه مردمان جوامع پیشرفته توانستند ۴۱% از زمان فعالیتهای روزمره خود را به امور سرگرمی و تفریحات موجود اختصاص دهند. تا چندی قبل از سال ۲۰۱۵ میلادی، فناوریهای جدید و تعدادی از روندهای فعلی برای افراد جوامع پیشرفته امکان استفاده از۵۰% درصد اوقات کاری خود در زمینه سرگرمی و تفریح را مهیا خواهند کرد. متوسط ساعات کاری در هفته بطور پیوسته از ۷۲ ساعت در اواخردهه ۱۷۰۰ به ۸/۶۹ ساعت در سال ۱۸۵۹ و از ۴۰ ساعت در دهه ۱۹۹۰ به ۳۰ ساعت در بعضی از کشورهای اروپائی در سال ۲۰۰۵ کاهش یافته است.
امروزه در کشورهائی که دولتهایشان در کنترل احزاب موسوم به حزب کارگر می باشند، حتی صحبت از ۲۴ ساعت کار در هفته نیز در جریان است. در این میان، تعطیلات رسمی نیز بطور پیوسته در حال افزایش می باشند. در سال ۱۹۹۸ تنها ده روز بعنوان تعطیل رسمی در امریکا بحساب آمده که ادارات دادگاههای فدرال تعطیل های بیشتری داشتند. در دیگر کشورها حتی ۱۸ روز بعنوان تعطیلی رسمی و سالیانه وجود دارد که مناسبات نژادی، قبیله ای و مذهبی مشوق افزایش این تعطیلات می باشند. بسیاری بر این باورند که در نهایت ایالات متحده نیز شاهد افزایش تعطیلات رسمی خواهد بود. مرخصی ها نیز طولانی تر خواهد شد. بعنوان مثال، امریکائیها امروزه تنها دوازده روز حق مرخصی دارند و پیش بینی می شود که این تعداد به ۴۰ روز در سال ۳۰۰۰ میلادی برسد. کارگران فنلاندی در سال ۱۹۹۳ از ۵/۳۷ روز مرخصی برخوردار بودند. در مقایسه با ایالت متحده، کشورهای اروپای غربی از تعطیلاتی تا دو تا سه برابر برخوردار هستند. برای نمونه، تعداد روزهای مرخصی در هلند بطور متوسط ۵/۳۲ روز در ایتالیا ۳۲ روز و در آلمان ۳۰ روز می باشد. غیبت و عدم حضور در سر کار نیز با استفاده از حقوق و مزایا و یا بدون استفاده از آن در حال افزایش است.
امروزه کارمندان و کارگران زودتر خود را بازنشسته می کنند متوسط سن بازنشستگی درآمریکا در بین سالهای ۱۹۵۰ تا ۱۹۵۵، ۶۷ سال بوده و در بین سالهای ۱۹۸۵ تا ۱۹۹۰ به ۶۳ سال رسیده است. در سال ۱۹۹۴ سن بازنشستگی به ۶۰ سال کاهش یافت. با این وجود، سن بازنشستگی دوباره افزایش خواهد یافت. سن مشمول شدن برای دریافت بیمه های تامین اجتماعی تا سال ۲۰۲۲ از ۶۵ تا ۶۷ افزایش خواهد یافت. تا سال ۲۰۲۵ بدلیل بهبود شرایط زندگی، طول عمر افراد افزایش یافته و آنها زندگی طولانی تر و سالم تری را تجربه خواهند کرد. لذا پیش بینی می شود که سن بازنشستگی به ۷۰ سال برسد. برای یک لحظه تصور کنید که طول عمر بشر به ۱۶۰ سال رسیده است. اگر ۶۰ سالگی سن بازنشستگی باشد ، آنگاه شخص مورد نظر یک قرن باقیمانده را چگونه خواهد گذراند؟
طلیعه اقتصاد مربوط به اوقات فراغت در پهنه خلق و خوها، دیدگاهها و فعالیتهای جدید بشر ظهور خواهد کرد. افراد جامعه آینده بجای خرید کالا، مشتاق به صرف هزینه برای کسب تجربه عملی خواهند بود. کسب وکارهائی که ماجراجوئی و هیجان را بعنوان کالای اصلی خود به خریداران ارائه می کنند، در این زمان با رشد بسیار چشمگیری مواجه خواهند شد. مردمان جوامعی مثل امریکا خواستار مشاهده و دیدن سایر قسمتهای جهان خواهند بود. در این میان ، چین بعنوان یکی از مکانهای پر جاذبه توریستی در جهان تا سال ۲۰۲۰ خواهد بود. برای بعضی از افراد صرف اوقات فراغت در جهت پرورش پتانسیل های درونی خود شاید گزینه اصلی باشد. افراد بیشتری وقت خود را صرف مسائل روحی و ذهنی کرده و روشهای قدیمی سیر و سلوک در جستجوی معنی زندگی دوباره جان تازه ای خواهند یافت. اما بنظر می رسد بیشتر افراد وقت فراغت خود را صرف ورزش و سرگرمی های تفریحی بکنند.
● عصر علوم مربوط به حیات: چیره و غالب تا سال ۲۱۰۰
علوم مربوط به زیست شناسی تا سال ۲۱۰۰ بر فعالیتهای اقتصادی چیره شده و تا حدودی نیز در قرن بعدی ادامه پیدا خواهد کرد. کد گشائی ژن انسان و سایر ارگانیسمها فصل جدیدی ازتحولات بالقوه را ایجاد میکند. آشکار شدن اسرار حیات که یکی از معماهای بزرگ بشر در همه اعصار بوده است، در این دوره آغاز می شود. درک و فهم طرح اولیه حیات، به مهندسان ژنتیک این امکان را خواهد داد که فرایند تکامل گیاهان و درختان، حیوانات و نوع بشر را به کنترل خود در آورند. تا اوایل سال ۲۰۲۰ قدرتهای سیاسی – اقتصادی باعث بزرگترین تقسیم بندی های اخلاقی و نژادی در طول کل حیات بشر خواهند شد. اصلاح نژادی یا به عبارت دیگر کنترل هوشمندانه بشر نسبت به تکامل خودش یکی از مباحث جنجال برانگیز در آن زمان خواهد بود. سازمانهای مذهبی در کنار سایر منتقدان، تلاشهای بی امانی را برا ی مقابله با فناوریهای اصلاح ژنتیک خواهند کرد. چنین مقاومتی در برابر پیشرفتهای مشابه علوم زیست شناسی دیده شده است. سالهایی نه چندان دور رهبران کلیسا پیوند زنی گیاهان و درختان را همچون کفرگوئی تقبیح می کردند. در قرون گذشته نیز، رهبران مذهبی کالبد شکافی مرده ها را غیر اخلاقی، زشت و موهن می دانستند ولی در نهایت مهندسی ژنتیک به این موانع فائق خواهد آمد. زیرا منافع این فناوری از جمله ریشه کن کردن بیماریهای ارثی، افزایش طول عمر، افزایش تولید غذا و مواد خوراکی و بهبود اثر بخشی مواد داروئی بسیار مهمتر از آن است که توسط گروهها و یا اشخاصی مورد انکار قرار گیرد. هم اکنون موضوع از بین بردن بیماریهای ارثی در دسترس بشر قرار گرفته است. بیش از ۴۰۰۰ ژن که در ارتباط مستقیم با مشکلات وراثتی می باشند، شناخته شده اند.
امروزه شرکتهای تجاری صفحات کوچک و لغزنده ای را تولید کرده اند که به راحتی با DNA واکنش داده و بیماری ژنتیکی احتمالی را تشخیص می دهند. این صفحات کوچک در حقیقت نقش یک آزمایشگاه بسیار کوچک را بازی می کنند. با استفاده از این امکانات سلولهای جنینی انسان جهت شناسائی مشکلاتش مثل تصلب بافتهای تخمدان در جنین های دختر و بیماریهای کم خونی تحت بررسی قرار می گیرند. بعد منفی این فناوری را می توان چنین تشریح کرد که جنین هائی با مشکلات ژنتیکی از جنین های سالم جدا شده و از بین می روند. در حقیقت این عمل را می توان نوعی سقط جنین و یا قتل عمدی افراد بالقوه مریض برشمرد.
نوزادان سفارشی که هزینه بالائی برای والدین دارند در نهایت نفع زیادی در زمینه سلامتی و زندگی بدون مشکل را خواهند داشت. چنین موضوعی در نهایت به یک هنجار اجتماعی تبدیل می شود. اسپرم ها و تخمک هائی که با جراحی جدا شده و در آزمایشگاهها با هم ترکیب می شوند در نهایت جنین تقویت شده ای را تولید می کنند. این جنین تولید شده در نهایت به بدن مادر برگردانده می شود. کنترل زاد و ولد به یک عمل بسیار ساده ای تبدیل شده و در بسیاری از مناطق جهان به اجرا گذاشته خواهد شد که تبعات اقتصادی عظیمی خواهد داشت.
افزایش طول عمر انسان به ۱۲۰ تا ۱۶۰ سال مشکلات دیگری را بوجود خواهد آورد. چطور افراد یک جامعه دوره بازنشستگی صد ساله را تحمل خواهند کرد؟ به نظر می رسد که جوامع می بایست در این شرایط چاره ای برای مسئله خودکشی و پوچ گرائی بیاندیشند.
فناوری زیستی باعث افزایش محصولات کشاورزی خواهد شد. محصولاتی که توسط مهندسی ژنتیک طراحی شده اند، توانائی رشد در محیط های نامناسب را پیدا کرده و محصول نهائی دارای مواد مقوی و مغذی خواهد بود. بطور مثال امروزه گوجه فرنگی هائی بطور مصنوعی و با مهندسی ژنتیک پرورش می یابند که مقاومت بالائی در برابر فاسد شدن و حتی صدمات ناشی از حمل و نقل های خشن دارند. هورمونهای رشدی که در آزمایشگاهها تولید شده اند به گاوها تزریق شده و باعث افزایش میزان شیر دهی آنها می شود. تمامی این موارد به مفهوم افزایش بسیار زیاد تولید و عرضه مواد ضروری می باشد.
