امروزه فقط كتاب ابزار آموزشی به حساب نمی آید و معلم تنها متولی آموزش محسوب نمی شود. مجله های آموزشی، چه آنها كه ویژه دانش آموزان و چه آنها كه خاص معلمان منتشر می شوند، به عنوان یك ابزار آموزشی قدرتمند مطرح اند. در كشور ما مانند سایر كشور ها مجلات متعددی چاپ می شود كه برخی آز آنها به طور مستقیم به ریاضی و آموزش آن و برخی به صورت جنبی به آن می پردازند. در این مقاله ضمن ارائه تاریخچه مجلات آموزش ریاضی به برخی از كاركردهای آموزشی آنها اشاره می كنیم.
● تاریخچه مجلات ریاضی
بنا به گفته پژوهشگر تاریخ ریاضیات، آقای پرویز شهریاری، مجله ای با نام "حل‌المسائل ریاضی" قدیمی‌ترین نشریه ریاضی ایران است كه شامل حل مسائل شاخه های مختلفه ریاضی بوده و با رهنمودهای آقای ?ناصر هورفر? انتشار می‌یافت. جلد اول این مجله در ۱۵ دی ماه ۱۳۰۶ شمسی، در مطبعه نهضت شرق تهران به چاپ رسیده و در اوّل و پانزدهم هر ماه منتشر می‌شد. در ضمن، در این مجله بعضی از مسائل امتحانات نهایی ایران و اروپا و روسیه چاپ می‌شد. این مجله به قطع بزرگ و به خط نستعلیق و به خامه زرین خط ( خط مرحوم استاد حسین زرین خط، عضو پیشین انجمن خوش نویسان) است. در این مجله با اسامی افراد معروفی نظیر، تقی هورفر، محمدعلی مجتهدی، غلامحسین مصاحب، محمود مهران و محسن هشترودی روبه‌رو می‌شویم.
دومین نشریه، مجله ریاضیات ?عالی و مقدماتی? بود كه جلد اول آن در سال ۱۳۰۹ در تهران به چاپ رسید. دكتر مصاحب مدیر مسؤول و مؤسس آن بود. مجله در اوّل و پانزدهم هر ماه با چاپ در مطبعه علمی منتشر می‌شد و وجه اشتراكش سالیانه از ۲۵ تا ۴۰ قران (برای محصّلان ۱۰ قران) بود.
نشریه سوم، ?گاهنامه? بود كه زیر نظر آقای ?هورفر? نوشته می شد و نخستین شماره آن در سال ۱۳۱۰ چاپ شد. گاهنامه یعنی سالنامه و تقویم، اگر چه گاهنامه، نشریه ریاضی نبوده ولی بخشی از آن به معرفی ریاضیدانان ایرانی اختصاص داشت. در پایان گاهنامه، برخی از رساله‌های ریاضی ترجمه می‌شد و برخی از سندهای علمی مربوط به دانشمندان ایرانی درج می‌گردید. یكی از این سندها مربوط به ابوسهل بیژن‌بن رستم كوهی، اهل طبرستان كه در سده چهارم قرن می‌زیسته و با همكاری مستقیم ابوالوفای بوزجانی به رصد و تنظیم جدول های اخترشناسی مشغول بوده است. این دانشمند ایرانی ابزاری برای رصد خورشید ساخت كه بسیار دقیق بود و دوبار به فاصله هر سه ماه، توسط دانشمندان مورد آزمایش قرار گرفت، ترجمه دومین تأئیدنامه این ابزار به زبان فارسی، در پشت جلد برهان شماره۱۲ (دبیرستان) آمده است. در ضمن، گاهنامه ظاهراً فقط سه سال منتشر شده است.
چهارمین نشریه، ?سخن ادبی? با همكاری پرویز شهریاری به طبع می‌رسید و بارها بحث هایی درباره آموزش ریاضی در آن آمده است.
پنجمین نشریه، ?سخن علمی? به سردبیری آقای پرویز شهریاری بود كه نخستین شماره آن در سال ۱۳۴۲ در تهران به چاپ رسید. مطالب و مقالات این مجله به‌طور كلی پیرامون علم و مباحث مرتبط با آن بود. ولی چون سردبیر این مجله آقای شهریاری بود، مطالبی درباره ریاضی و آموزش ریاضی در آن نوشته می‌شد.
ششمین نشریه، ?مجله یكان? بود كه در بهمن ماه ۱۳۴۲ پا به عرصه مطبوعات ایران گذاشت. عنوان كامل مجله ?یكان مجله ریاضیات? بود و آقای عبدالحسین مصحفی صاحب امتیاز، مدیر و سردبیر مجله بودند. بهای هر شماره ۲۰ ریال بود و هر ماه یك‌بار منتشر می‌شد. در این مجله با اسامی افراد معروفی نظیر دكتر محسن هشترودی، احمد بیرشك، حسین آزرم، غلامرضا مسجدی، پرویز شهریاری، محمد حسن رزاقی رو به رو می‌شویم. در شماره ۷ این مجله، مصاحبه‌ای با دكتر محسن هشترودی انجام گرفته است كه متن كامل این مصاحبه را در برهان ۱۳، استاد یاسی‌پور در مقاله ?تاریخچه مجلات ریاضی در ایران? آورده است. در ضمن آخرین شماره این مجله (۱۱۸) در سال ۱۳۵۶ به چاپ رسید.
هفتمین نشریه، ?مجله آشتی با ریاضیات? در بهار سال ۱۳۵۶ به سردبیری آقای شهریاری توسط دانشگاه آزاد آن روز پا به عرصه مطبوعات ایران گذاشت. دو ركن اساسی این مجله، پرداختن به تاریخ ریاضیات و كاربرد ریاضیات است. این مجله در شماره ۲۰ تعطیل شد.
هشتمین نشریه، ?مجله آشنایی با ریاضیات? در سال ۱۳۶۴ و به دنبال آشتی با ریاضیات پا به عرصه مطبوعات گذاشت و تقریباً ۸۰ شماره از این دو مجله منتشر شد. این مجله تا سال ۱۳۷۲ چاپ می‌شد.
نهمین نشریه، ?مجله رشد آموزش ریاضی? است كه اولین شماره آن در سال ۱۳۶۳ چاپ شد. این مجله فصلنامه است و بیشتر مخاطبان آن دانشجویان تربیت معلم و معلم‌های ریاضی هستند.
دهمین نشریه، ?جنگ ریاضی? است كه تاكنون ۱۰ شماره از آن به سردبیری آقای بهزاد منوچهریان به چاپ رسیده است.
یازدهمین نشریه، ?مجله ریاضی برهان? است كه در سال ۱۳۷۰ به سردبیری آقای امیری كار خود را آغاز كرد و بیشتری مخاطبان این مجله دانش‌آموزان دوره متوسطه و پیش‌دانشگاهی و معلم های ریاضی است. در كنار این مجله، در سال ۱۳۷۰، مجله ریاضی برهان راهنمایی، ابتدا به سردبیری آقای حمیدرضا امیری و سپس به سردبیری آقای خسرو داوودی به طبع رسید. این دو مجله توسط انتشارات مدرسه، وابسته به آموزش و پرورش منتشر می شد، اما اكنون دفتر انتشارات كمك آموزشی سازمان پژوهش و برنامه ریزی درسی عهده دار نشر آن است.
از نشریه‌های دیگر ریاضی می‌توان ?نشریه ریاضی? ?بولتن‌ها و خبرنامه‌های انجمن ریاضی ایران?، مجله گنجینه (انتشارات فاطمی) و ?نشریه‌ها و مجله‌های ریاضی مركز تحقیقات معلمان? از جمله تام( انجمن ریاضی معلمان كردستان)، فرنود( انجمن ریاضی معلمان اصفهان)، فرزان( انجمن ریاضی معلمان چهارمحال و بختیاری) و اتحاد( اتحادیه معلمان ریاضی كشور) را نام برد.
● كاركردهای آموزشی مجله‌های ریاضی
از ویژگی های آموزش از طریق مجله‌های آموزشی ریاضی، در دسترس بودن و فاصله كوتاه زمانی در چاپ آنهاست. بنابراین همواره با سرعت می‌توان تازه‌ترین روش های آموزشی و مطالب ریاضی را به مخاطبان منتقل كرد. و نیز می‌توان مخاطبان را در جریان آخرین دست‌آوردها، كنفرانس ها و رویدادهای مهم ریاضی قرار داد.
▪ در حال حاضر، معمولاً تیراژ كتاب های ریاضی ۵ الی ۱۰ هزار نسخه است. در صورتی كه مجله‌های ریاضی تیراژ بالاتری دارند و در نتیجه طیف وسیعتری از مخاطبان را پوشش می‌دهند.
▪ علاوه بر آن، اگر مسایل مربوط به هنر گرافیك در مجله‌ها رعایت شود، با بهره جستن از این هنر می‌توان تنوّعی جذّاب ایجاد كرد و مطالب ریاضی را از یكنواختی و خشكی كتاب های ریاضی نجات داد. در نتیجه، انگیزه و علاقه برای مطالعه ریاضی فزونی خواهد یافت.
▪ خواننده مجله با پرداخت مبلغی كه معمولاً مقدار آن از قیمت یك كتاب ـ حتی با همان قطع و تعداد صفحات مجله ـ كمتر است (بدلیل تیراژ بالای مجله) می‌توانند از چندین مقاله در زمینه‌های مختلف و مسائل سرگرم كننده و متنوع برخوردار باشند.
▪ از ویژگی های دیگر مجله‌های ریاضی، تشویق خوانندگان و به كار گرفتن استعدادهاست. گردانندگان مجله می توانند حتی با ذكر یك اسم ، چاپ یك مسأله یا چاپ یك مقاله، محركی مفیدی برای معلمان و حتی دانش آموزان باشند. این امر بارها تجربه شده و در نامه‌هایی كه به دفتر مجله ارسال می‌شود، این‌گونه مطالب بسیار به چشم می‌خورد.
▪ گاهی اوقات كتاب های درسی به دلیل محدودیت تعداد صفحات مطالب را به شكل خیلی فشرده عنوان می‌كنند و در نتیجه كمبودهایی در كتاب های درسی به چشم می‌خورد كه مجله‌های ریاضی با چاپ مقالاتی مستقل یا دنباله‌دار، می‌توانند آنها را پوشش دهند. بعضی از كاربردهای ریاضی مرتبط با رئوس مطالب درسی، باید در مجله مطرح گردد، تا دانش‌آموز هم مفاهیم درس را عمیق تر درك كند و هم بداند كه ریاضی به چه دردی می خورد.
▪ مجله ریاضی می توانند شامل تاریخ و فلسفه ریاضی و سرگرمی های ریاضی باشد، تا خلأهای موجود در كتاب های درسی را از این طریق جبران كند.
▪ كار دیگر مجله، آشنایی مخاطبان علاقه‌مند با نظریه‌ها و شاخه‌های جدید ریاضی و آخرین دستاوردهای جهانی است.
▪ تعداد شیوه‌های آموزشی خوب، به تعداد معلمان كارآزموده است و هر كس می تواند شیوه‌های آموزشی موفق خود را در اختیار دیگران قرار دهد، برای این منظور، از معلمان موفق می‌خواهیم كه یك موضوع درسی را در نظر بگیرند و عملكرد خود را سر كلاس با توضیحات، مثال ها، تكالیف و غیره گزارش كنند. این كار در مجله برای معلم می‌تواند انتقال یك تجربه باشد، بنابراین معلمان ریاضی به ویژه معلمان جوان می‌توانند با مطالعه این تجربه‌ها، روش آموزشی دیگری را پیدا كنند ( غیر از روش خودشان ولی سازگار با آن ) و آن را در كلاس خود به كار گیرند . همچنین از طریق مصاحبه با پیشكسوتان آموزش ریاضی كشور، می‌توان تجربه‌های مفید آموزشی را انتقال داد.
▪ بیشتر مجله‌های ریاضی مشكلات درسی دانش‌آموزان را مطرح می‌كنند و كمتر التفاتی به معلمان دارند. یكی از هدف های آموزشی ریاضی به طور قطع آموزش معلمان است، بنابراین اگر قسمتی از مجله را به معلمان اختصاص دهیم و برای آنان بنویسیم، در نتیجه از این طریق به طور غیر مستقیم، دانش‌آموزان را هم آموزش داده‌ایم.
▪ آگاه كردن مخاطبان از فهرست موضوعی آخرین كنفرانسها و رویدادهای ریاضی در داخل و خارج از كشور.
● ویژگی مقالات مجله آموزش ریاضی
اصولاً ارتباط آموزشی بین یك مجله آموزش ریاضی با مخاطبان خود یك ارتباط غیركلامی و اصطلاحاً ?مقاله‌ای? است و این یكی از حساسترین جوانب كار است. زیرا مقالات باید به گونه‌ای باشند كه مخاطب بدون واسطه بتواند به اهداف آموزشی مقاله برسد و حداكثر استفاده را ببرد. مقاله‌ها باید به گونه‌ای باشند كه ارتباط بین یك مقاله آموزشی و مخاطب آن، ارتباطی مانند معلم و شاگرد در سر كلاس باشد. البته، معلم هنگام تدریس در كلاس مثال هایی ارائه می‌كند كه آوردن آنها روی كاغذ كار مشكلی است. همچنین ممكن است با رفتارش، نوع حرف‌زدنش و مثال هایی كه مطرح می‌كند، باعث جذب دانش‌آموزان شود، اما در یك مقاله، دانش‌آموز حروف و اعداد را می‌بیند.
بنابراین، مقالات باید با زبانی گویا، مطالب را به مخاطب عرضه كنند و ابهامی نداشته باشند یا اگر در یك مقطع، مبهم باشند، در مقطعی دیگر به گونه‌ای كه نوعی آموزش در آن نهفته باشد، جواب وی آن ابهام باشند. به عنوان مثال اگر در مقاله‌ای عنوان كردیم كه " اگر تابعی مانند f دارای نقطه ماكزیمم نسبی باشد، آن گاه در آن نقطه مشتق تابع برابر صفر است ولی عكس آن برقرار نیست (ایجاد ابهام)" ، باید در قسمت دیگر مقاله این ابهام رفع شود و به مقاله‌های بعدی ارجاع داده نشود و با یك مثال نقض به صورت زیر نشان می‌دهیم كه عكس حكم بالا برقرار نیست:
در تابع ۳ f(۰)=۰ ، f/ (x)=x اما در نقطه ۰= f تابع ماكزیمم ندارد.
این‌كه آیا مجله‌های ریاضی تا چه حد رسالت خود، یعنی نقش معلم‌گونه خود را توانسته‌اند ایفا كنند، سؤالی است كه مخاطبان مجله بهتر و دقیقتر می‌توانند به آن پاسخ بدهند و در واقع بهترین الگوها و خط‌مشی‌ها از همین بازخوردها به دست می‌آیند و همواره مجله‌های ریاضی و دست‌اندركاران آنها را مجاب می‌كند كه در معرض نظرخواهی و ارزشیابی قرار بگیرند.
به اعتقاد ما یكی از عامل های مؤثر در پیشرفت و پیشبرد اهداف آموزشی، رقابت سالم و سازنده است و این امر در مورد مجله‌های ریاضی و چاپ مقالات از طرف مؤلفان و مترجمین نیز صادق است. لذا اگر تعداد مجله‌های ریاضی در مقاطع مختلف بیشتر باشد، این رقابت بیشتر خواهد شد و بی‌تردید كیفیت كار بالا خواهد رفت .
