سیاست آمریكا در خلیج فارس

پیامدهای تهاجم و اشغال عراق توسط آمریكا تا چند دهه دیگر در خاورمیانه احساس خواهد شد. از یك سو، تهاجم عراق تأیید آشكار وجود نگرشی نظامی گرایانه تر در آمریكا در پی ۱۱ سپتامبر بود. از سوی دیگر گسیل این همه سرباز باعث شده است تا به قول ریچارد نیكسون كه در مورد جنگ ویتنام گفته بود، آمریكا به غولی بیچاره و ترحم برانگیز تبدیل شود. این مطلب را در صفحه ۸ پی می گیریم. نیویورك تایمز نوشت، عراق به آمریكا خواهد آموخت كه دیگر نمی تواند هزینه ارتشی جهان گستر را تأمین كند. جنگ در عراق فشار زیادی بر نیروهای آمریكا وارد كرده است. در دهه ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ كه تئوریسین های پنتاگون از جنگ در دو جبهه صحبت می كردند، منظورشان مثلاً جنگیدن همزمان در كره و آلمان بود؛ولی حالا منظورشان فلوجه و موصل است. آمریكا اكنون تعهدات قابل توجه و چشمگیری از نظر ثروت ملی و نیروی انسانی نسبت به عراق دارد اما پیامدهای این تعهد نامعلوم است.نتایج انتخابات نوامبر ۲۰۰۴(عراق) ظاهراً سیاست جاری را در خلیج فارس به قول آمریكایی ها تأیید كرد. راهبرد اشغال و سلطه بلندمدت بر عراق به رغم تغییرات جدی در شرایط مناقشه دست نخورده باقی مانده است. اما چه بسا بسیاری از مقامات دولت آمریكا به مرور علی رغم میل باطنی ناچار شوند نسبت به تغییر واقعیت ها در اطرافشان واكنش نشان دهند. مبادله مقاله در مورد سقوط حكومت ها از ونزوئلا تا كره شمالی شاید سرگرمی مفرحی در مؤسسه امریكن انترپرایز و در لابه لای صفحات ویكلی استاندارد باشد. اما همان گونه كه جنگ جاری در عراق به روشنی نشان می دهد، طراحی پشتیبانی، یافتن مانع و مهمتر از همه نیروی انسانی برای تحقق این خیال پردازی ها كاملاً موضوعی دیگر است.با رفتن كالین پاول آخرین جایگاه عمل گرایی سیاست خارجی در دولت آمریكا، اكنون ویژگی دوره دوم ریاست جمهوری بوش نو محافظه كاری تمام عیار است. كاندولیزا رایس كه به هیچ مكتب ایدئولوژیك مشخصی تعلق ندارد، صرفاً با مماشات با نومحافظه كاران دوام آورد. در واقع رایس دقیقاً به این علت به ساختمان وزارت خارجه راه یافت كه تهدیدی برای نومحافظه كاران به خصوص حلقه قدرت شامل دیك چنی معاون رئیس جمهوری، دونالد رامسفلد و وزیر دفاع و مشاوران نومحافظه كاران غیر نظامی در مناصب قدرت در اطرافشان به شمار نمی رفت. سابقه تاریخی؛ از منشور آتلانتیك تا اركان دوگانه به هنگام ارزیابی سابقه آمریكا در منطقه خلیج فارس، می توان از علاقه فزاینده روزولت به ایران در خلال جنگ جهانی دوم آغاز كرد. در سپتامبر ،۱۹۴۱ ایران مورد تهاجم قرار گرفت و به مناطق زیر نفوذ تقسیم شد. این امر بر خلاف اعلامیه اگوست ۱۹۴۱ منشور آتلانتیك صورت گرفت كه بر حقوق كشورهای كوچك تصریح می كرد. اشغال گری انگلیس و شوروی بسیار بیرحمانه تر و تعیین كننده تر از آنی است كه تا مدتی پیش تصور می رفت. در منطقه زیر نفوذ انگلیسی ها، دیپلمات های آمریكایی به واشنگتن هشدار دادند كه انگلیسی ها تعمداً می كوشیدند از طریق قحطی برنامه ریزی و هماهنگ شده، ایرانیان را به انقیاد وادارند. انگلیسی ها خواربار را نگه می داشتند و آن دسته از سیاستمداران و افسران نظامی ایرانی را كه مانع پیگیری منافع انگلیس در ایران می دانستند، خودسرانه بازداشت می كردند. اهمیت ایران برای آمریكا در اوایل سال ۱۹۴۲ مورد تأكید قرار گرفت كه روزولت اعلام كرد: «بدین وسیله اعلام می كنم كه دفاع از دولت ایران نقش حیاتی در دفاع از آمریكا دارد.» با تشویق لوئیس دریفوس وزیر مختار آمریكا در تهران و ژنرال پاتریك هرلی نماینده ویژه رئیس جمهوری، روزولت كوشید ایران را به آزمون نمونه منشور آتلانتیك تبدیل كند. به رغم بیرحمی تهاجم انگلیس و شوروی، قرار بود ایران نمونه رفتار با كشورهای كوچك در جهان شود. حالا ظرف یك سال ایران با تهاجمی دیگر روبه رو می شد، تهاجم مستشاران آمریكایی به همراه ۳۰۰۰۰ سرباز آمریكایی. روزولت در نامه ای به كوردل هال وزیر خارجه خود نوشت: «از فكر استفاده از ایران به عنوان نمونه آنچه می توانیم با سیاست غیرخودخواهانه آمریكا انجام دهیم، تقریباً به وجد آمدم. نمی شد كشوری دشوارتر از ایران را در نظر بگیریم. اما مایل هستم امتحان كنیم.» در خلال جنگ جهانی دوم، دریافت واشنگتن درباره ایران عمیقاً تغییر كرد. منشأ اولیه آنچه بعداً رویكرد «اركان دوگانه» به منطقه خلیج فارس نامیده شد، در اینجا شكل گرفت كه شامل رابطه نزدیك با عربستان سعودی بود. اما آمریكا خلیج فارس را به صورت «دریاچه ای در آمریكا» می دید و رویكردی از این دست شاید قهراً با آرزوها و منافع خود كشورهای منطقه تعارض پیدا می كرد. جنگ سرد اهمیت بیشتری به ایران نزد سیاست گزاران آمریكایی داد و تأثیر عمده ای در ایران داشت. نه فقط نخستین دعوای بین آمریكا و اتحاد شوروی در شورای امنیت سازمان ملل در سال ۱۹۴۶ و بر سر ایران رخ داد، بلكه ایران در سال ۱۹۵۳ آماج سیاست تغییر حكومت در دوره آیزنهاور قرار گرفت. ناآرامی در عراق كه كودتای افسران ملی گرا در سال ۱۹۵۸ طرح های انگلیسی ها را در این كشور ناكام گذاشت، باعث تقویت توجه واشنگتن به ایران در اواخر زمامداری آیزنهاور و كندی شد. تصمیم انگلیس برای خروج از عراق در سال های آخر دهه ۱۹۶۰ ایران را در موقعیت راهبردی مهمی در ارتباط با منافع آمریكا در خلیج فارس قرار داد. آمریكا می خواست ایران خلأ ناشی از تصمیم انگلیسی ها را برای ترك منطقه خلیج فارس پر كند. از این رو، ایران به كانون توجه سه رئیس جمهوری بعدی آمریكا تبدیل شد. نیكسون ایران را جزء اصلی دكترین خود می دانست و حتی در مقطعی از شاه خواست از او محافظت كند. در ایران، جیمی كارتر نه فقط استثنائات عمده ای برای سیاست معروف حقوق بشری خود قائل شد، بلكه وی به طور فزاینده ای رابطه آمریكا را با شاه به عنوان یكی از مهمترین روابط از این دست از منظر منافع آمریكا می دانست. كارتر همچنین میراث «دكترین كارتر» را از خود باقی گذاشت كه بر اساس آن كنترل خلیج فارس برای منافع آمریكا حیاتی بود. اما بحران گروگانگیری سال ۸۰-۱۹۷۹ عملاً كارتر و زمامداری اش را دربرگرفت و دولت رونالد ریگان نیز توجه خاصی به ایران پیدا كرد. چیزی نمانده بود رسوایی به اصطلاح ایران- كنترا در سالهای ۸۷-،۱۹۸۶ ریاست جمهوری وی را نیز نابود كند. مهار دوگانه آمریكا بارها در خلیج فارس به زور متوسل شده یا به اعمال پنهان دست زده است و این نشان دهنده شكست سیاست مارپیچی و ارتجاعی آن در این منطقه است. ایران را در نظر بگیرید. در خلال شصت سال، آمریكا ابتدا ایران را شالوده تلاش خود برای تحقق منشور آتلانتیك می دانست و بر این اساس سیلی از مستشاران را راهی این كشور كرد كه می خواستند جامعه ایران را اصلاح و متحول و ایران را از نظر آمریكا بازسازی كنند. ایران در خلال بحران ۱۹۴۶ بر سر خروج نیروهای شوروی از شمال ایران، به نقطه كانونی جنگ سرد تبدیل شد. در سال ،۱۹۵۳ ایران شاهد تغییر حكومت با طراحی آمریكا و انگلیس شد(دومین مورد دخالت انگلیس در براندازی حكومت ایران ظرف ۱۲ سال).