تاملی در دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و دولت سیزدهم

امروز یک جبهه عظیم فرهنگی دربرابر جمهوری اسلامی به وجود آمده،که البته خود این ناشی از عظمت جمهوری اسلامی است؛ خود این ناشی از اقتدار شماست. اگر جمهوری اسلامی یک موجود ضعیف و غلبه پذیری بود و می توانستند راحت از میدان بیرونش کنند این جبهه عظیم را در مقابلش به وجود نمی آوردند. حال که به وجود آمده باید در مقابلش ایستاد.

مقام معظم رهبری دردیدار با مسئولان دستگاه های فرهنگی7/11/87

فرهنگ زبان مشترک ملت هاست . برنامه ریزی و سیاست گذاری در دولت ها و جوامع بشری بدون توجه به فرهنگ ممکن نیست . احیای ظرفیت های فرهنگی مهمترین کارکرد پیوستاری در جامعه و تسهیلگر روابط دولت هاست . اگر دیپلماسی فرهنگی را استفاده از توانمندی ها و داشته های فرهنگی و میراثی یک ملت برای تاثیرگذاری مستقیم بر افکار و عقاید ملت های دیگر بدانیم، ایران سرزمینی است که سرشار از چنین توانمندی هایی در سطوح مختلف تاریخی ، سیاسی، فرهنگی و دینی است. شاید بتوان گفت استفاده از چنین ظرفیت هایی در دیپلماسی فرهنگی ایران می تواند راهگشای مناسبی برای حفاظت و تاییدی برای منافع ملی باشد.
بررسی رابطه قدرت و فرهنگ از موضوعات و درون مایه های جامعه شناسی فرهنگ است. فرهنگ یک ارتباط اندام واره‌ و انگیزشی با سایر عرصه‌های قدرت سیاسی و اقتصادی دارد. فرهنگ به صورت ذاتی بر اقتصاد، سیاست و تمامی عرصه‌های اجتماع تاثیر می‌گذارد.، چراکه فرهنگ محصول تعامل اجتماعی است و بخشی از جهان اجتماعی ملت ها به شمار می‌آید و تسهیل کننده روابط سیاستمدران، تاجران اقتصادی و تولید کنندگان است.
دسترسی به قدرت فرهنگی، از جمله اهداف مهم دیپلماسی کشورها در حوزة سیاست بین‌الملل است که به تناسب موقعیت، جایگاه، امکانات، فرصت‌ها و ظرفیت‌های فرهنگی هر کشور به شیوه‌های مختلف دنبال می شود.  
جمهوری اسلامی ایران بر اساس رسالت فرهنگی خود در راستای تقویت و تعامل بیشتر دولت ها و ملتها با توجه به بررسی ظرفیت های مشترک فرهنگی، اجتماعی، معرفی مفاخر فرهنگی و ادبی، میراث تمدنی و تاریخی ، ادبیات، کتاب و ترجمه ، مطالعات ایران شناسی ، رونق محصولات فرهنگی و تولیدات هنری ، گسترش زبان و ادبیات فارسی در صدد رونق فرهنگی و شناخت ظرفیتهای نهفته ملت بزرگ ایران و کشورهای دیگر نسبت به یکدیگر است.
دیپلماسی فرهنگی فرایند موثری است که در آن فرهنگ یک ملت به ملت ها و کشورهای دیگر ارائه  می شود و خصوصیات منحصر به فرد فرهنگی ملتها در سطوح دو جانبه و چند جانبه ترویج می یابند. تاثیرگذاری فرهنگ در حوزه سیاست خارجی به اندازه ای است که از آن به‌عنوان قدرت نرم در سیاسیت خارجی دولت ها بحث می‌شود و عنوان" دیپلماسی فرهنگی"  به آن می‌دهند .
بر اساس تعریفی دیگر، دیپلماسی فرهنگی تبادل ایده ها، اطلاعات، هنر و دیگر جنبه های فرهنگ میان ملتها به منظور تقویت تفاهم متقابل است، دیپلماسی فرهنگی در واقع تأمین منافع ملی با استفاده از ابزارهای فرهنگی ، ایجاد صلح و ثبات جهانی، صدور فرهنگ ها و تقویت هویت ملی کشورها است.
همچنین گفته اند که دیپلماسی فرهنگی به روابط رسمی میان دو کشور در مسائل فرهنگی اطلاق می شود  و این روابط معمولاٌ دو جانبه است ولی روابط فرهنگی کمتر رسمی و بیشترغیر رسمی است و این امر بیشتر میان بخشهای مختلف فرهنگی، علمی و آموزشی دو کشور برای ارتقاء روابط و بصورت مستقیم صورت می گیرد.
دیپلماسی فرهنگی به عنوان یک ابزار کارآمد و قابل انعطاف در سیاست خارجی، زمینه ساز ارتقاء سطح روابط دولتها و به تبع آن افزایش تفاهم میان ملتها و ایجاد صلح و ثبات بین المللی است. این ابزار مهم، از طریق گسترش مبادلات فرهنگی و هنری، توسعه همکاری های علمی و آموزشی و تعامل نخبگان جوامع، آموزش زبان و رفع موانع موجود گفتاری و قلمرو فکری و بسترهای مناسب درک متقابل جوامع انسانی از یکدیگر را فراهم می آورد.
فرهنگ و روابط فرهنگی از دیرباز در ابعاد همه‌جانبه ملت‌ها و دولت ها تنیده شده‌ است . امروزه روابط بین‌الملل را روابط میان فرهنگ‌ها  تعبیر می‌کنند. کشوری موفق است که بتواند از طریق فرهنگ، ارزش‌ ها و اندیشه های  دیگر دولت ها و ملت‌ها را تحت تاثیر قرار داده و گفتمان و نظم بین‌الملل را در جهت مبانی فرهنگی و ارزشی خود هدایت کند.
عناصر فرهنگی ، مفاخر فرهنگی و شخصیتهای هنری و تحلیل رابطه این عناصر با افزایش تاثیرگذاری به‌واسطه هنجارهای معنایی و گفتمان‌های ارزشی و روابط خود با دیگر دولت‌ها مهم است. همچنین استفاده از فرهنگ و به خدمت گرفتن ابزارهای فرهنگی در دیپلماسی در مقایسه با ابزارها و اهرم های رایج با حفظ ارزش ها و منافع مشترک با مقاومت کمتری در جوامع وکشورهای مقصد رو برو است.
دیپلماسی فرهنگی  بر بهبود شاخص های آموزش، فرهنگ، ارتباطات، سیاست عمومی دولت، حکمرانی خوب و ارتقای شاخص های تجارت و سرمایه گذاری فرهنگی ، تقویت سطح مشارکت و همکاری های بین المللی و افزایش ضریب نفوذ فرهنگی و قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در جهان موثر است .
دیپلماسی فرهنگی در عالی ترین سطح خود بستر ساز تعامل فرهنگ ها و تمدن ها است و بهترین ابزار شناختن فرهنگ دیگران، شناساندن فرهنگ خویش به دیگران و گشودن باب تعامل و گفتگو و داد و ستد فرهنگی با ملت های دنیاست.
طرح چند مساله و پرسش با هدف واکاوی و بازنگری در آغاز به کار دولت سیزدهم در عرصه دیپلماسی فرهنکی قابل تامل است :

1- ضرورت اعمال دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی در خاورمیانه و منطقه خلیج فارس در این دوره دارای اولویت مضاعف است . تحولات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در کشورهای حوزه خلیج فارس و خاورمبانه چه بازتابی بر دیپلماسی فرهنگی ایران در این منطقه دارد؟
2- دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران با همسایگان راهبردی ، متناظر با حفظ حاکمیت و محیطی فرصت آفرین است . بهبود روابط فرهنگی  با مردم کشورهای همسایه در چه شرایطی باعث تنظیم و تقویت روابط درسایر امور با دولت ها و افزایش منافع ملی کشورمان خواهد شد؟
3- اشتراکات تاریخی و فرهنگی باکشورهای حوزه تمدنی نوروز و ایران فرهنگی می تواند منجر به تقویت روابط سیاسی و اقتصادی شود. حال جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشوري که ظرفیت های عظیم تمدني و فرهنگي زیادي دارد و همچنین با اتکا به مؤلفه های دیپلماسي فرهنگي خود، چگونه می تواند در این زمینه عمل کند؟
4- نقش آفرینی تشکلهای غیردولتی ، انجمن های دوستی، صاحبان اندیشه، گفتگو، قلم و نویسندگان ، توانمندی های هنرمندان و مفاخر کشورمان در تعاملات منطقه ای وجهانی ، درک متقابل و ارتباطات انسانی موثر است. چگونه می توان بازار فرهنگی جدید و منظومه گفتمانی تازه ای را برای نیل به مقاصد مورد نیاز در این حوزه تعریف کرد؟
5- نظر به اهمیت نقش قدرت دولت‌ها در تنظیم روابط خارجی و چرخش قدرت از نوع سخت به نرم، فرهنگ و مولفه های فرهنگی چگونه می‌توانند هم سو با سیاست خارجه در افزایش قدرت در تعاملات میان دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی موثر واقع شوند؟
6- برانگیختن حس مسئولیت ، مشارکت و همیاری و همدلی در بین نیروهای ایرانی خارج از کشور امری مرسوم در دولت ها است. با توجه به فضای خاص و موقعیت ایرانیان در خارج از کشور چگونه می توان برای دست یابی به اهداف بلند دیپلماسی فرهنگی خلاقانه تر و عالمانه تر اقدام کرد؟
7- ظرفیت های تمدن سازی و هم افزایی فرهنگی، تولید و انتشار کتاب و ترجمه آثار مشترک علمی و دانشگاهی و رونق نهضت نظریه پردازی درجهان اسلام چندی ازدرجه اهمیت دور افتاده است. راهکار این مهم  و احیای این بنیان فرهنگی چیست؟
8- فرآیند جهانی شدن یکی از چالش های امروز کشورهاست و در شرایط جدید، مرزها و اقوام اهمیت بیشتری پیدا کرده و هویت ملی را به مخاطه انداخته است. سهم دیپلماسی و گفتمان سازی فرهنگی برای مقابله با این چالش دولت –ملت چگونه ارزیابی می شود؟
9- یکی از مولفه های مشترک و ظرفیت های هویت ساز، زبان و ادب فارسی است. تعامل و بهبود همکاری ها با کشورهای فارسی زبان و دوستدار زبان و ادبیات فارسی مستلزم توجه ویژه و فرا نهادی است. چه برنامه هایی می تواند این سرمایه بزرگ را تقویت و هم افزا کند؟
10- در جمهوری اسلامی ایران با توجه به ماهیت انقلاب اسلامی که عمده آن فرهنگی است، اجرا و نظارت بر قوانین و مصوبات برنامه های توسعه فرهنگی کشور و پیوست های فرهنگی چگونه تحلیل،رصد، اجرا و ارزیابی می شوند؟
                        
دکتر علیرضا حبیبی
مدیر شبکه فرهنگ و معاون فرهنگی و اجتماعی بنیاد ملی فرهیختگان ایران