بیمه پیمانی است كه بر پایه‌ی آن شركت بیمه(بیمه‌گر) تعهد می‌كند در برابر مقدار پولی كه فرد یا شركت دیگری(بیمه‌گذار) به او پرداخت می‌كند، زیان وارد شده به بیمه‌گذار را در پی رویدادی ناخواسته جبران كند. پولی را كه بیمه‌گذار به بیمه‌گر می‌پردازد، حق بیمه و آنچه را كه بیمه می‌شود، موضوع بیمه می‌نامند. میزان حق بیمه بر پایه‌ی حساب احتمالات تعیین می‌شود و موضوع بیمه و شرایط آن نیز در سند نوشتاری به نام بیمه‌نامه می‌آید. پیشینه‌ی بیمه به دوران باستان باز می‌گردد و خاستگاه بیمه‌ی بهداشت را باید در تمدن اسلامی جست و جو كرد.
● سرمایه‌گذاری برای آرامش
میزان حق بیمه بر پایه‌ی حساب احتمالات تعیین می‌شود. برای نمونه، فرض كنید صاحبان ۱۰۰ هزار خانه به یك شركت بیمه قرار داد بیمه‌ی آتش‌سوزی ببندند و از آن خانه‌ها تنها هزار خانه آتش بگیرد و آسیب ببیند. شركت به میزان آسیب وارد شده به آن هزار خانه، به صاحبان آن‌ها پول می‌پردازد. اما به صاحبان ۹۹ هزار خانه‌ی دیگر كه آتش نگرفته‌اند پولی نمی‌دهد. این پول هم از حق بیمه‌ای به دست می‌آید كه صاحبان خانه‌ها طی سال به آن شركت پرداخته‌اند و آرامش را به خانه‌ی خود آورده‌اند.
شركت‌های بیمه سرمایه‌ای را كه از بیمه‌گذاران دریافت می‌كنند در كارهای بازرگانی و خدماتی وارد می‌كنند تا از پس هزینه‌های ناشی از زیان‌های بزرگ، مانند سقوط هواپیما، غرق شدن كشتی، سیل، زمین‌لرزه و آتش‌سوزی‌های گسترده برآیند. البته، بیشتر آن‌ها قراردادهایی را به شركت‌های بیمه‌ای بزرگتر و گاهی شركت‌های بین‌المللی می‌بندند و به آنان حق بیمه پرداخت می‌كنند. بنابراین، آن‌ها با بیمه كردن مردم برای آن‌ها آرامش می‌آورند و خود با بیمه كردن بخشی از سرمایه‌ی خود در شركت‌های دیگر به آرامش دست پیدا می‌كنند.
● تاریخ بیمه
همه‌ی قوم‌ها و تمدن‌های كوشیده‌اند به شیوه‌ای زیان‌های رسیده به خود را كاهش دهند. از زمان‌های دور مردم جواهر و چیزهای ارزشمند خود را برای روزهای گرفتاری نگهداری می‌كردند و هوز هم چنین شیوه‌ای وجود دارد. گاهی چیزهای با ارزش را به پرستشگاه‌ها می‌سپردند و در برابر نگهداری از آن‌ها نیز هزینه‌ای پرداخت می‌كردند. چنین شیوه‌ای در بین سومری‌ها و بابلی‌ها وجود داشته است. اما پس‌انداز كردن همواره شیوه‌ی مناسبی نبود، چرا كه گاهی یورشگران به چپاول پرستشگاه‌ها روی می‌آوردند. هم‌چنین، تاراج بازرگانان و غرق شدن كشتی‌ها در دریا همواره وجود داشت.
بازرگانان چینی برای پشتیبانی از یكدیگر از خطر از دست دادن كشتی‌های باری در طوفان‌ها یا دزدی‌های دریایی یا هر رویداد ناگوار دیگری كه در دریا رخ دهد، بارهایشان را بین چند كشتی پخش می‌كردند و چنین می‌اندیشیدند كه اگر یك كشتی در یك روز غرق شود یا آسیب ببیند، همه‌ی كشتی‌ها كه در چند روز به دریا می‌روند، همگی آسیب نخواهند دید. آن‌ها از این راه از زیان ناشی از غرق شدن كشتی‌ها یا دزدیده شدن كالاهایشان می‌كاستند.
اما به نظر می‌رسد بابلی‌ها، كه در بانكداری نیز پیشتار بودند، شیوه‌ی بهتری برای بیمه كردن بازرگانان پیدا كرده بودند. بر پایه‌ی سندهایی نوشتاری كه از آنان بر جای مانده است، اگر بازرگان بابلی برای خرید كالا یا هزینه‌های كشتی از بانك‌داران بابلی وام می‌گرفت و كالاهایش را می‌دزدیدند یا رویداد ناخواسته‌ی دیگری پیش می‌آمد، بازرگان چیزی پرداخت نمی‌كرد. چرا كه بهره‌ی بالا، كه گاه بیش از ۲۵ درصد بود، در واقع حق‌بیمه‌ای بود كه بازرگانان بابلی می‌پرداختند. قانون این شیوه از بیمه در استوانه‌ی قانون حمورابی نیز آمده است.
فینیقی‌ها، كه كشتی‌هایشان در دریای مدیترانه به جابه‌جایی كالا می‌پرداختند، نیز بیمه‌كردن را از مردمان بابلی یاد گرفتند. آن‌ها برای بیمه كردن كشتی‌های خود نیز بیمه داشتند و برخی دانشمندان نوشته‌های آن‌ها را كهن‌ترین سندهای بیمه‌ی دریایی می‌دانند. بیمه‌ی دریایی را یونانی‌ها و رومی‌ها از فینیقی‌های آموختند. سپس بازرگانان ایتالیایی در سده‌های میانه(قرون وسطی) به این گونه از بیمه روی آوردند و بندرهای ونیز، لمباردی و جنوآ در ایتالیا از مركزهای اصلی بیمه‌ی دریایی در اروپا شد.
ایتالیایی‌ها بیمه‌ی دریایی را به انگلستان بردند. سپس در آغاز سده‌ی هفدهم میلادی بازرگانان انگلیسی و كشتی‌داران در كافه‌ای به نام لویدز در نزدیكی بارانداز لندن گرد هم آمدند. آن‌ها هم‌پیمان شدند تا در سود و زیان یك دریانوردی با هم سهیم باشند. خطر رویدادهای ناخواسته برای برخی از آن افراد بیشتر بود، چرا كه بار بیش‌تری داشتند یا بار آن‌ها ارزشمندتر بود. از این رو، آن‌ها باید هزینه‌ی بیش‌تری پرداخت می‌كردند و در واقع بار خود را از این راه بیمه می‌كردند. آن‌ها از پایه‌گذاران بنیاد بیمه‌ی لویدز شدند كه مهم‌ترین مركز بیمه‌ی دریایی شد. این بنیاد اكنون نیز به كار بیمه می‌پردازد و یكی از بنیادهای مشاوره و پژوهش‌های بیمه جهان است.
سوای بیمه‌ی دریایی، بیمه‌های دیگری نیز در جهان باستان وجود داشته است. برای نمونه، بر پایه‌ی نوشته‌های جاحظ، نویسنده‌ی عرب كه كتاب‌هایی پیرامون تاریخ باستانی ایران نوشته است، دولت‌های باستانی ایران از خانواده‌هایی كه در آیین جشن‌های نوروز هدیه‌ای به ارزش۱۰ هزار درهم یا بیشتر به پادشاه می‌دادند، در رویدادهای ناخواسته و گرفتاری‌های مالی پشتیبانی می‌كرد. او در كتاب التاج فی اخلاق الملوك چنین آورده است:
" ... اگر ارزش هدیه‌ها به ده‌هزار درهم رسید آن را در دیوان ویژه بنویسند و اگر در طی سال اتفاقی برای هدیه‌دهنده رخ دهد كه نیازمند كمك گردد، مانند این كه بلیه‌ای بر او برسد یا ساختمانی بسازد یا مهمانی بزرگ و ولیمه‌ای بدهد یا پسر زن دهد یا دختر به شوی فرستد و هدیه‌ی او ده هزار درهم بوده، دو برابر آن را به عنوان كمك به او بدهند. ولی اگر هدیه‌ی او چیز كوچكی بوده، مانند پیكانی یا سیبی یا ترنجی و مانند آن‌ها، بر شاه است كه در هنگام نیازمندی او به اندازه‌ای كه اخلاص و وفاداری هدیه‌دهنده مقتضی آن و خیلی بیش از اندازه‌ی هدیه‌ی او باشد، او را پاداش دهد. و اگر كسی از این افراد در هنگام نیازمندی كمكی به او نمی‌رسید، وظیفه داشته است كه آن را به دیوان اطلاع دهد و از زنده نگه‌داشت این آیین غفلت نكند."
از جمله بیمه‌هایی كه در روزگار گذشته به‌ویژه در سرزمین‌های اسلامی وجود داشته، بیمه‌ی بهداشت است. در روزگار شكوفایی تمدن اسلامی بیمارستان‌های پیشرفته‌ای در شهرهای گوناگون، به‌ویژه ری، فیروزآباد، نیشابور، سیستان، اصفهان، مرو، خوارزم، بغداد، قاهره، فسطاط، دمشق و فاس، بنیان‌گذاری شده بود كه هزینه‌ی آن‌ها، از دستمزد پزشكان و كاركنان تا هزینه‌ی دارو و غذا، را دولت می‌پرداخت یا در بیشتر جاها از موقوفه‌ها پرداخت می‌شد. در آن زمان معمول بود كه با بنای هر بیمارستان، به اندازه‌ی كافی موقوفه برای هزینه‌های آن در نظر می‌گرفتند.
بیمارستان عضدی بغداد، كه به فرمان عضدالدوله‌ی دیلمی ساخته شد و محمد بن زكریای رازی به ریاست آن برگزیده شده بود، از پیشرفته‌ترین بیمارستان‌های آن زمان بود. در آن بیمارستان حتی پس از این كه بیمار از بیمارستان مرخص می‌شد، هزینه‌ی زندگی او برای شمار روزهایی كه پزشك تشخیص می‌داد بیمار بهبود یافته باید استراحت كند و به كار نپردازد، از سوی بیمارستان پرداخت می‌شد تا بار دیگر بیماری او بازنگردد و هزینه‌ای به بیمارستان تحمیل نشود.
● بیمه‌های نوین
گرچه نخستین بیمه‌ها در برای كشتی‌ها باری پی ریزی شده بود، بازرگانان بر آن شدند كه در خطرهای دیگر، مانند آتش‌سوزی نیز با هم شریك شوند. نخستین شركت بیمه آتش‌سوزی در سال ۱۶۶۷ میلادی، پس از آتش‌سوزی بزرگی كه در لندن رخ داد و نزدیك ۱۳۰ هزار خانه را ویران كرد و ۱۰۰ هزار نفر بی‌خانمان برجای گذاشت، بنیان‌گذاری شد. سپس، نخستین شركت بیمه‌ی آمریكایی با مشاركت فروشگاه‌داران در سال ۱۷۳۵ برای پشتیبانی از یكدیگر در برابر آتش گرفتن ساختمان‌های چوبی‌شان به وجود آمد. آن شركت تنها ۵ سال دوام آورد. سپس در سال ۱۷۵۲ بنجامین فرانكلین شركت بیمه‌ی آتش‌سوزی را در فیلادلفیا بنیان‌گذاری كرد. آن شركت به صورت شركت بیمه‌ی آمریكا شمالی باقی ماند و هنوز هم مركز آصلی آن در فیلادلفیا است.
پیامدهای پس از جنگ جهانی دوم به گسترش بیمه‌های اجتماعی انجامید. بین سال‌های ۱۸۸۰ تا ۱۸۹۰ برنامه‌ی بیمه‌ی اجتماعی در آلمان اجرا شد تا برنامه‌ی سوسیالیست‌ها را خنثی كند. آن بیمه شامل بیمه‌ی حوادث ناشی از كار، بیمه‌ی بی‌كاری، بیمه‌ی از كار افتادگی و سالمندی بود. در انگلستان نیز هنگامی كه قانون بیمه‌ی ملی به سال ۱۹۱۱ به تصویب رسید، قانونی گذاشته شد تا كارگران در برابر بیماری، بی‌كاری و پیری بیمه شوند. گسترش شهرنشینی و رشد و گسترش صنایع، تمركز كالا در انبارها در سده‌ی بیستم میلادی باعث زیاد شدن خطر و ضرورت توسعه‌ی بیمه‌های گوناگون شد.
● بیمه‌های نوین در ایران
واژه‌ی بیمه نخستین‌بار در منابع فارسی در تحفه العالم عبدالطیف شوشتری به معنای اطمینان دادن به شخص به كار رفته است و محمد معین آن را برگفته از بیما، یك واژه‌ی هندی یا اردو، می‌داند. نخستین‌بار ناصرالدین شاه در ۱۲۷۰ خورشیدی امتیازنامه‌ای را با عنوان "تاسیس اداره‌ی حمل و نقل و سازمان بیمه در ایران" به لازار پولیاكف روسی واگذار كرد كه به اجرا در نیامد. سپس در دوران احمدشاه قاجار به سال ۱۲۸۹ خورشیدی دو بنیاد روسی نادژدا و كافكاز مركوری(به معنای مریخ قفقاز) فعالیت‌های بیمه‌ای خود را آغاز كردند. آرام‌آرام شركت‌های خارجی دیگری در ایران به راه افتاد كه تا ۲۵ سال بازار بیمه‌ی ایران را در دست داشتند و در سال ۱۳۱۴ دست‌كم ۲۹ شركت بیمه‌ی خارجی در ایران فعالیت داشتند. از میان آن‌ها، دو شركت آلمانی اینگستراخ و یوركشایر از همه فعال‌تر بودند و تا پیروزی انقلاب اسلامی به كار پرداختند.
در سال ۱۳۱۴ خورشیدی به كوشش الكساندر آقایان و علی‌اكبر داور، شركت سهامی بیمه‌ی ایران با سرمایه‌ی دولت تشكیل شد. تا پیش از آن تاریخ هیچ شركت صد درصد ملی در خاورمیانه و حتی هندوستان وجود نداشت. سپس، قانون بیمه در اردیبهشت ۱۳۱۶ خورشیدی به تصویب مجلس شورای ملی رسید و بیمه‌ی سازمان‌های دولتی به آن شركت بیمه‌ی ایران واگذار شد. هم‌چنین، شركت‌های دولتی موظف شدند ۲۵ درصد از بیمه‌های صادره‌ی خود را در ایران، نزد شركت سهامی بیمه‌ی ایران، بیمه‌ی اتكایی كنند.
در ۲۹ آبان ۱۳۲۲ خورشیدی قانون بیمه‌ی كارگران در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. بر پایه‌ی ماده‌ی اول این قانون، همه‌ی كارخانه‌ها و بنیادهای اقتصادی، بازرگانی، صنعتی و معدنی و هر بنیادی كه كارگری را در استخدام دارد، چه دولتی و چه غیردولتی، باید كارگران خود را نزد شركت سهامی بیمه‌ی ایران یا شركت بیمه‌ی داخلی دیگری كه دولت مقتضی داند، در برابر رویدادهای ناخواسته‌ای كه هنگام پرداختن به كار رخ دهد، بیمه كند.
بین سال‌های ۱۳۲۹ تا ۱۳۴۳ خورشیدی ۸ شركت بیمه ایرانی خصوصی بنیان‌گذاری شد و در دولت دكتر مصدق به سال ۱۳۳۱ خورشیدی قانونی برای محدود كردن فعالیت شركت‌های بیمه‌ی خارجی تصویب شد. به این ترتیب، از فعالیت شركت‌های بیمه‌ی خارجی كاسته شد و بر شكوفایی شركت‌های بیمه‌ی داخلی افزوده شد. تصویب قانون بیمه‌ی اجباری و مسوولیت مدنی دارندگان وسایل نقلیه موتوری در برابر شخص ثالث در ۱۳۴۷ خورشیدی، به شكوفایی هر چه بیشتر شركت‌های بیمه‌ی داخلی انجامید. هم‌چنین، در سال ۱۳۴۹ خورشیدی مدرسه‌ی عالی بیمه برای پرورش نیروی فنی صنعت بیمه‌ی كشور بنیان‌گذاری شد.
با تصویب قانون تاسیس بیمه‌ی مركزی در ۳۰ خرداد ۱۳۵۰ فعالیت‌های بیمه‌ای در ایران در نظارت قانونی بیش‌تری قرار گرفت. این سازمان با سرمایه‌ی دولت برای ساماندهی به فعالیت‌های بیمه، حمایت از بیمه‌گذاران و بیمه‌شوندگان و زمینه‌سازی برای شكوفایی بیمه در ایران پی‌ریزی شد. فعالیت‌های این سازمان و رشد اقتصادی ناشی از افزایش قیمت نفت در دهه‌ی ۱۳۵۰ خورشیدی به پی‌ریزی چند شركت بیمه‌ای فعال، از جمله بیمه‌ی تهران، بیمه‌ی دانا، بیمه‌ی حافظ و بیمه‌ی ایران و آمریكا با مشاركت سرمایه‌گذاران خارجی انجامید. به این ترتیب بر فعالیت‌های بیمه‌ای در ایران افزوده شد و تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، علاوه بر شركت سهامی بیمه‌ی ایران، ۱۳ شركت بیمه‌ی خصوصی و دو نمایندگی خارجی در صنعت بیمه‌ی ایران فعالیت می‌كردند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شورای انقلاب در ۴ تیرماه ۱۳۵۸همه‌ی شركت‌های بیمه‌ی ایرانی را ملی اعلام كرد و بر پایه‌ی اصل ۴۴ قانون اساسی، همه‌ی كارهای بیمه‌ای زیر نظر دولت قرار گرفت. هم‌چنین در سال‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۶۱، تنها سه شركت بیمه‌ی ایران، آسیا و البرز مجوز صادر كردن بیمه‌نامه را دریافت كردند. سپس در سال ۱۳۶۷ از ادغام ده شركت بیمه‌ای دیگر، شركت بیمه‌ی دانا پدید آمد. از سال ۱۳۷۳ نیز، شركت بیمه‌ی توسعه‌ی صادرات كار خود را آغاز كرد و شمار شركت‌های بیمه به پنج شركت دولتی رسید.
