بورس كالای كشاورزی ایران بر اساس قانون استفساریه ماده ۹۵ قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی , اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران مصوب سال ۱۳۷۹ و ماده ۱۱۳ قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت مصوب سال ۱۳۸۰ كل كشور , مصوب ۷/ ۹/ ۱۳۸۰ مجلس شورای اسلامی و همچنین قانون تاسیس بورس اوراق بهادار مصوب سال ۱۳۴۵ در شهریور سال ۱۳۸۳ تاسیس گردید.
بازار محصولات كشاورزی در ایران همواره با محدودیت ها و دشواری های ساختاری زیادی روبرو بوده و بخش عمده ای از این مشكلات مربوط به عدم توسعه یافتگی اقتصاد كشاورزی كشور ما و همچنین ساختار سنتی و ناكارا بازار محصولات كشاورزی می باشد كه علی رغم تلاشهای بسیار انجام شده طی ۲ دهه اخیر و صرف میلیارد ها ریال توسط دولت در جهت اصلاح این ساختار همواره شاهد عدم بازدهی مناسب و حصول نتایج مورد انتظار در این بخش بوده ایم.
با توجه به مشكلات مطرح شده در سالیان گذشته بورس كالای كشاورزی ایران به عنوان یك بازار جدید با ایجاد بازاری فراگیر، یكپارچه , متشكل و سازمان یافته در صدد رفع مشكلات موجود بر آمده و سبب سهولت در امر دادوستد كالاها گردیده است كه با استفاده از روش های گوناگون سبب حفظ و پایداری و همچنین توسعه بخش كشاورزی در سالهای آتی خواهد شد. بررسی روند پیدایش و تكامل بورسهای كالا در جهان حاكی از آن است كه ظهور و بسط فعالیتهای این گونه بازارها در عرصه اقتصاد كشورها در پی پاسخ گویی به برخی از نیازمندیهای اقتصادی و در بسیاری موارد رفع برخی تنگناها و موانع در بازار كالاها بوده است .
به عبارت دیگر ، وجود برخی مشكلات در بازار كالا ( چه در بخش عرضه ، تقاضا و چه در بخش توزیع) و به تبع آن نوسانات قیمت كالاها به ویژه محصولات كشاورزی و همچنین برخی از نارساییهای بازارهای سنتی و ناكارآمدی این گونه بازارها از یك طرف و مزایا و منافع ایجاد و راه اندازی بورسهای كالا و توانمندی آنها در رفع مشكلات فوق الذكر از طرف دیگر مهمترین انگیزه و عواملی هستند كه موجب پدیدار شدن بازارهای آتی در صحنه اقتصاد كشورهای مختلف گشته اند. نارسایی های بازار سنتی و ناكار آمدی آن كه خود پیامدهایی به اشكال مختلف همچون افزایش ریسك قیمت یا همان نوسان شدید قیمت ها و ... دارد ، در اكثر كشورهای جهان به ویژه كشورهای در حال توسعه ، شاید مهمترین انگیزه راه اندازی چنین بازارهایی بوده است .
چرا كه در اكثر این كشورها به دنبال اجرای سیاست های تعدیل اقتصادی ، بازار اكثر كالاها و محصولات كشاورزی دچار اختلالاتی ناخوشایند گشته است . در چنین شرایطی پتانسیل بسیار قوی وجود دارد مبنی بر راه اندازی بازارهای آتی كه عمده ترین هدف ایجاد بازارهای آتی در این حالت پایان بخشیدن به اختلالات بازار و ایجاد یك نظام سازمان یافته داد و ستد و توزیع كالاها در كشور است . البته شایان ذكر است كه در بسیاری از كشورها ، ایجاد بازارهای آتی با انگیزه و هدف كاستن هزینه معاملات نیز بوده است .
راه اندازی بورس كالای كشاورزی در ایران همانند سایر كشورها جدا از مقوله فوق نیست . بخش كشاورزی ایران با مشكلات عدیده ای مواجه است . نوسان بسیار شدید قیمت محصولات كشاورزی و ناپایداری آن یكی از عمده ترین آنهاست . نوسان بسیار شدید قیمت محصولات كشاورزی به نوبه خود موجب نگرانی و عدم اطمینان كشاورزان نسبت به درآمدهای مورد انتظارشان میشود.
در كنار نوسان شدید قیمت ها ، عدم شفافیت و عدم گردش اطلاعات در بازارهای محلی محصولات كشاورزی، حضور بسیار گسترده دلالان و واسطه ها در بخش های مختلف توزیع و فروش این محصولات ، وجود انكار ناپذیر پدیده سلف خری در اقتصاد كشاورزی ایران ،فقدان یك بازار رقابتی كارآمد و فراگیر برای داد و ستد محصولات كشاورزی و عدم كارآیی شبكه توزیع از جمله مشكلاتی هستند كه بخش كشاورزی ایران با آن دست و پنجه نرم می كند.
این مشكلات عمدتاً در شرایط نبود یك بازار منسجم ومتشكل و رقابتی دامنگیر بخش كشاورزی ایران گشته است . از طرف دیگر ، بورس كالای كشاورزی با استفاده از ابزارها و روشهای داد و ستد در پی ایجاد یك بازار رقابتی ، شفاف و كارآمد است كه تا حد قابل ملاحظه ای معضلات فوق الذكر را مرتفع خواهد نمود. بنابراین در چنین شرایطی ، پتانسیل بسیار قوی برای ایجاد و راه اندازی بورس كالای كشاورزی در ایران وجود دارد.
بعنوان اولین گام می توان گفت كه راه اندازی چنین بازاری در بخش كشاورزی ایران پاسخگویی به برخی نیازها ومرتفع نمودن برخی مشكلات مبتلا به این بخش از اقتصاد ایران میباشد. دیگر اهداف انگیزه های ایجاد چنین بازاری در كشور را می توان در قالب دوره های زمانی كوتاه مدت میان مدت و بلندمدت مورد بررسی قرار داد.
بهر ترتیب ، ایجاد و راه اندازی بورس كالا چه به عنوان ابزاری برای بهبود روش مبادله یا سازماندهی بازار كالاها و چه برای توسعه اقتصاد از طریق افزایش سرمایه گذاری در آن اساسا میتوانند نقش بسیار مهمی در اقتصاد كشور و تامین رفاه مردم ایفا كند.
درحال حاضر در بورس كالای كشاورزی ایران ۴ نوع قرارداد نقدی ، نسیه ،سلف و آتی درنظر گرفته شده است .
● اهداف بلندمدت راه اندازی بورس كالای كشاورزی در ایران
كمك به توسعه بخش كشاورزی برپایه رشد و افزایش سرمایه گذاری به ویژه توسط بخش خصوصی در این حوزه از اقتصاد به همراه توسعه صادرات محصولات كشاورزی ، یكی از مهمترین اهداف و دورنمای بورس كالای كشاورزی است كه حصول به آنها تاثیر بسیار شگرفی در اقتصاد كشور به اشكال افزایش اشتغال ، تولید ملی و صادرات غیر نفتی و نهایتا ورود ارز به كشور خواهد داشت .
در بلندمدت با ورود ابزارهای مشتقه جدید و همچنین ورود محصولات كشاورزی متنوع به بازار، زمینه بسیار مستعدی در افزایش سهم بخش كشاورزی در تولید ناخالص داخلی و توسعه و بهبود بازار ملی اقتصاد فراهم خواهد شد . رسیدن به هر كدام از اهداف مذكور تاثیر قابل توجه و شایانی بر عرصه اقتصاد و رفاه كشور به ویژه رفاه كشاورزان و تولید كنندگان در بخش كشاورزی و صنایع فرآوری تبدیل و ... دارد . نگاهی به صنایع بالا دستی و پایین دستی بخش كشاورزی در ایران ، نتایج بهبود و پیشرفت در این بخش و تاثیرگذاری آن بر كل اقتصاد كشور را بیش از پیش نمایان میسازد.
اهداف بلندمدت راه اندازی بورس كالای كشاورزی در ایران را می توان به صورت زیر برشمرد:
۱) كاهش هزینه معاملات و ساماندهی مناسب تر بازار محصولات كشاورزی
یكی از مسائلی كه برای تولید كنندگان و مصرف كنندگان محصولات كشاورزی بسیار حائز اهمیت جلوه می كند ، هزینه انجام معاملات است . هزینه انجام معاملات بر قیمت تمام شده محصولات كشاورزی تاثیر قابل توجهی دارد. از آنجایی كه یكی از كاركردهای بلندمدت بورس كالای كشاورزی حصول به قیمت های واقعی محصولات كشاورزی و ساماندهی بازار آن است ، دستیابی به كمترین هزینه معاملات نقش بسیار مهمی در تعیین چنین قیمت هایی دارد. قیمت هایی كه بیشتر منبعث از كنش و واكنش عوامل بازار است تامسائل جانبی همچون تغییرات در هزینه انجام معاملات و ... .
هزینه های جستجوی طرف مقابل معامله ، جمع آوری اطلاعات بازار و انتشار آن ، هزینه های غیرضروری حمل ونقل و به طور كلی هزینه های حاشیه بازار و بازاریابی از جمله این هزینه ها هستند.
با راه اندازی بورس كالای كشاورزی در ایران ، این امكان فراهم خواهد آمد كه كشاورزان و مصرف كنندگان محصولات كشاورزی بدون صرف هزینه قابل توجه ای از اطلاعات منتشره بازار استفاده نمایند. هر كدام از فعالان بازار ( چه كشاورزان و چه مصرف كنندگان و ... ) ضرورتی بر شناسایی طرف معامله و نگرانی از بابت انجام تعهدات طرف مقابل نخواهند داشت چرا كه آنها فقط با بورس كالای كشاورزی و مشخصا اتاق پایاپای بورس كالا تعامل خواهند نمود. بورس كالا با استفاده از مكانیزم های خاص ، انجام تعهدات طرف مقابل را ضمانت نموده و در كلیه مراحل بر ساز و كار داد و ستد نظارت بسیار قوی خواهد داشت .
همچنین بورس كالای كشاورزی از انبارهای استاندارد در كشور كه از پراكندگی مناسبی برخوردارند، بهره خواهد برد و ضرورتی بر حمل محصولات كشاورزی به یك مركز خاص مثلا تهران نمی باشد. آنها (كشاورزان) می توانند محصولات تولیدی خود را به نزدیكترین انبار مورد تایید بورس كالا تحویل نمایند و از این طریق هزینه حمل و نقل كمتری بپردازند كه نهایتا منجر به كاهش هزینه معاملات خواهد شد .
بنابراین بورس كالا در بلندمدت تاثیر قابل توجهی در حصول به قیمت واقعی محصولات كشاورزی از طریق كاهش هزینه انجام معاملات خواهد داشت و از این طریق ، ساماندهی هر چه بیشتر بازار محصولات كشاورزی كه از پیامدهای بسیار اساسی و ضروری بورس كالاست ، محقق خواهد شد.
۲) افزایش سرعت انتقال اطلاعات بازار به تولید كننده و مصرف كننده
شیوه های اطلاع رسانی نوین در بورسهای مختلف باعث جذابیت این بازارها شده است. بازارهایی كه به دلیل دسترسی به اطلاعات به كانونی برای تولید كنندگان و مصرف كنندگان كالاهای مختلف تبدیل شده اند.
بررسی و مطالعه بازار محصولات كشاورزی در ایران نشان می دهد كه یكی از نواقص بازارهای سنتی این محصولات در ایران عدم دسترسی آسان و سریع تولید كنندگان و مصرف كنندگان به اطلاعات بازار است . عدم دسترسی آسان به اطلاعات بازار خود موجب تصمیم گیری نادرست فعالان بازار و در نتیجه پایین آمدن كارایی بازار می شود و از این طریق احتمال متضرر شدن تولیدكنندگان یا مصرف كنندگان كالاها افزایش می یابد.
بورس كالای كشاورزی ، در بلندمدت با تسریع روند اطلاع رسانی امكان فرصت طلبی را از سودجویان و دلالان بازار سلب نموده و زمینه را برای روزآمد بودن اطلاعات كشاورزان و تصمیم گیری بهینه و منطقی آنها فراهم خواهد كرد . این امر میسر نمی شود مگر در صورت عملكرد موفق و عملی بازار در امر اطلاع رسانی و افزایش سرعت انتقال اطلاعات .
۳) توسعه صادرات محصولات كشاورزی
ایران ، شاید از معدود كشورهایی است كه از شرایط آب و هوایی بسیار متنوع بهره مند است. تنوع آب و هوایی یكی از مزایای بسیار ارزشمند است كه تنوع محصولات كشاورزی را به همراه دارد. ایران در تولید بسیاری از محصولات كشاورزی همچون زعفران ، پسته ، خرما ، خشكبار و برخی محصولات باغبانی نظیر مركبات دارای مزیت بسیار بالایی است و در برخی دیگر از محصولات منجمله محصولاتی كه در تامین غذای مردم نقش دارند نظیر برنج ، گندم و حبوبات علیرغم عدم برخورداری از مزیت نسبی در شرایط حاضر می توان با بكارگیری مجموعه عوامل لازم به نوعی از مزیت نسبی دسترسی پیدا كرد. در بلندمدت با ورود این محصولات به بورس كالا می توان زمینه بسیار مناسب و مستعدی را برای صادرات هر چه بیشتر و در نتیجه ارزآوری بالا و تزریق آن به اقتصاد كشور فراهم نمود.
سالهاست كه دستیابی به توسعه و افزایش صادرات غیر نفتی در اولویت قرار گرفته است اما در عمل همراه با مشكلات عدیده ای مواجه بوده ایم . یكی از این مشكلات نداشتن یك ساز و كار برای نیل به چنین مقصودی است . راه اندازی بورس كالای كشاورزی در بلندمدت به این مهم جامه عمل خواهد پوشاند. بورس كالا بر اساس مكانیزم خاص خود كیفیت محصولات كشاورزی را ارتقاء میبخشد. بدین نحو كه كالاهایی در بورس قابل داد و ستدند كه از ویژگی ها و معیارهای استاندارد و تعیین شده از طرف بورس كالا برخوردار باشند. از این رو ورود به بورس كالا و برخورداری از مزایای آن قبل از هر چیز تولید كالای با كیفیت را می طلبد كه این امر ، نهایتا موجب تشویق تولید كنندگان و كشاورزان به سمت تولید با كیفیت محصولات خواهد شد و یكی از موانع بر سر راه صادرات محصولات كشاورزی كه همانا كیفیت نامناسب آنهاست ، برطرف خواهد شد و كالای مورد تایید بورس می توانند به راحتی در زمره كالاهای صادراتی قرار گیرند . از طرف دیگر ، مصرف كنندگان و بازرگانان خارجی با ورود به بورس كالا می توانند محصولات با كیفیت بسیار مناسب را در بازارهای كشورهای دیگر عرضه نموده و توام با اطمینان و اعتماد بیشتر به امر داد و ستد بپردازند. ره آورد چنین عملی توسعه صادرات غیرنفتی كشور خواهد بود.
۴) تغییر الگوی كشت
روند پر شتاب جهانی شدن اقتصاد ، بسیاری از مفاهیم اقتصادی دهه های قبل را به چالش گرفته است. آنچه در این روند پرشتاب و گرایش چشمگیر جهانی شدن نقش اساسی ایفا می كند ، همانا دست یافتن به مزیت نسبی در تولید كالاست . به عبارت دیگر ، حذف و یا كاهش تعرفه های گمركی ، آزادسازی تجارت جهانی و حجم عظیم انتقال كالاها از كشوری به كشور دیگر ، تولید بسیاری از كالاها را با محاسبات موشكافانه اقتصادی و هزینه فرصتی مواجه می سازد. در چنین شرایطی به نظر می رسد كه تنها راه تجارت و عقب نماندن از قافله جهانی ، ایجاد مزیتهای نسبی در تولید برخی از محصولات و كالاها باشد .
بورس كالای كشاورزی در بلندمدت شرایط بازار را به نحوی فراهم خواهند نمود كه كشاورزان با اعتماد و اطمینان به تولید آن دسته از محصولات كشاورزی روی آورند كه در آن نسبت به تولید سایر محصولات مزیت و منفعت بیشتری كسب نمایند. شفافیت بازار و كاهش سیاستهای حمایتی و تعرفه ای و یارانه ای دولت ( خرید تضمینی ، توافقی ) در این بخش روند دستیابی به مزیت نسبی در تولید برخی محصولات را شتاب خواهد بخشید.
از طرف دیگر با افزایش میزان سرمایه گذاری به ویژه توسط بخش خصوصی ( كه در یك بازار رقابتی و به دور از انحصار و بر پایه اطلاعات روشن شكل می گیرد) به شرایطی خواهیم رسید كه فعالیتها منحصر به تولید محصولاتی خواهد شد كه دارای مزیت نسبی باشند و این امر الگوی كشت كشاورزان را تغییر خواهد داد .
