منتقدان می گویند پدیده «فرار مغزها» موجب شده ایران با کمبود نیروی کاردان در حوزه‌ها‌ی تخصصی، نوآوری و بهره‌وری روبرو شود و همین امر مانع پیشرفت اقتصادی و دیگر جنبه‌های فرهنگی این کشور شده است. جمعیت ایران از سال 1357 تا 1400 بیش از دو برابر شده و به ۸۳میلیون نفر رسیده است. در همین دوره، محققان دانشگاه استنفورد تخمین زده‌اند که تعداد مهاجران این کشور، از جمله مهاجران دائمی و موقت، تقریباً سه برابر شده است.

​

در سال های اخیر فشارهای جهانی بر ایران بدتر نیز شده است. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا پس از روی کار آمدن در سال ۲۰۱۷، اقدامات همتای پیشین خود، یعنی باراک اوباما را معکوس کرد و به‌طور یک جانبه از توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ با ایران خارج شد. از آن زمان، هر دو کشور درگیر مباحث و جبهه گیری های پرمخاطره بوده اند، از جمله این درگیری ها میتوان به جنگ سایبری و ترور سرلشکر شهید قاسم سلیمانی، رئیس سپاه قدرتمند قدس ایران، در اواخر سال 1398 توسط آمریکا اشاره کرد.

این مقاله به مهاجرت کارگران و دانشجویان با تحصیلات عالی و متخصص از ایران در دهه‌های پس از انقلاب ۱۳۵۷ و تأثیر فقدان این افراد مستعد و تحصیل کرده، بر اقتصاد ایران می‌پردازد.

آغاز مهاجرت استعدادها

نرخ مهاجرت پس از پایان جنگ ایران و عراق در سال 1368، به دلیل فشارهای اقتصادی و اجتماعی ناشی از جنگ هشت ساله، افزایش یافت. جنگ زیرساخت‌های علمی و پژوهشی ایران را از بین برد و فرصت های پیشرفت را از دانش پژوهان سلب کرد. پژوهشگران صندوق بین المللی پول (IMF)  در سال 1378 گزارش دادند که ۲۵ درصد از ایرانیان دارای مدارک تحصیلات عالی در خارج از کشور و در کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD)  زندگی می کنند.

​

تعیین کمیت اثرات فرار مغزها

خروج تحصیلکرده های ایرانی هزینه های اقتصادی جدی برای این کشور بهمراه داشت. برآورد اخیر بانک جهانی، ضرر مالی پدیده فرار مغزها را۵۰ میلیارد دلار در سال نشان می دهد. این رقم چندین برابر ارزش صادرات اخیر نفت ایران است که در سال 1399کمتر از ۲۰ میلیارد دلار بوده است.

معیارهای غیر پولی نیز گواه بر گستردگی دامنه تاثیرات این مهاجرت دارد. بر اساس داده های گردآوری شده توسط اکونومیست، ۹۶ درصد از اختراعات ثبت شده توسط مخترعان ایرانی الاصل بین سال های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۲توسط ایرانیان مقیم خارج از کشور ثبت شده است. در مقایسه، برای چین، این نرخ ۱۷ درصد بوده است.

در این میان، ایرانیان خارج از کشور تحصیلات خوب و درآمد بالایی دارند. نزدیک به ۶۰ درصد از ایرانیان مهاجر در ایالات متحده تا سال ۲۰۱۹ حداقل دارای مدرک لیسانس بوده و بیش از ۳۰درصد دارای مدرک تحصیلات تکمیلی (ارشد و دکتری) یا حرفه ای هستند. متوسط ​​درآمد خانوار مهاجران ایرانی در سال ۲۰۱۹ نزدیک به ۷۹۰۰۰ دلار بود که به طور قابل توجهی بیشتر از متوسط درآمد ساکنان متولد آمریکا (۶۶۰۰۰ دلار) و کل مهاجران (نزدیک به ۶۴۰۰۰ دلار) بوده است.

در اروپا مهاجرت به آلمان و در قاره آمریکا مهاجرت به ایالات متحده بیشترین طرفدار را بین مهاجران داشته اند. در آلمان و انگلیس به ترتیب بیش از 120هزار و 80هزار ایرانی زندگی میکنند. متولدین ایرانی الاصل در این دو کشور به ترتیب 390 و 400 هزار نفر تخمین زده میشوند.

در آمریکا و کانادا نیز به ترتیب بیش از 250 و 95 هزار ایرانی زندگی میکنند. متولدین ایرانی الاصل در امریکا بین 1تا 1.5 میلیون نفر تخمین زده میشود. این عدد برای کشور کانادا بیش از 210 هزار نفر میباشد. البته باید در نظر داشت که مهاجرت تحصیلی به کانادا امروز بیشتر از مهاجرت به آمریکا میباشد.

مهاجرت دانشجویان

در سال 1357، ۹۰ درصد از دانشجویان ایرانی در ایالات متحده، قصد بازگشت به ایران را داشتند، در حالی که کمتر از ۸ درصد از دارندگان مدرک دکتری با ویزای موقت در سال 1397به این موضوع تمایل داشتند.

تا همین اواخر، ایرانیانی که مهاجرت را انتخاب می کردند، اکثراً فارغ التحصیلان دانشگاهی، پزشکان و سایر متخصصان حوزه پزشکی بودند. با این حال، این روند اکنون به اقشار سطوح پایین‌تر، از جمله دانش آموزان ایرانی و دبیرستانی، که شدیدا مشتاق تحصیل در آلمان و دیگر کشورها با تحصیلات رایگان میباشند، نیز رسیده است.  محققان پروژه ایران ۲۰۴۰ دانشگاه استنفورد تخمین زده اند که حدود ۱۳۰۰۰۰ دانشجوی ایرانی الاصل در دانشگاه های خارج از کشور در اوایل سال ۲۰۲۰ ثبت نام کرده اند، که این آمار یک رکورد تاریخی محسوب میشود.

مهاجرت پزشکان و پرستاران

کارکنان بخش بهداشت و درمان ایران نیز مستعد مهاجرت بوده اند. در سال‌های اخیر سالانه حدود ۱۰۰۰ پرستار ایرانی با استفاده از کانال‌های استخدامی، کشورخود را ترک کرده‌اند که این موضوع کمبود پرستار داخلی را تشدید کرده است. این روند را می‌توان با شرایط سخت کارکنان مراقبت‌های بهداشتی در ایران توجیح کرد. این مهاجرت پزشکان و پرستاران بر سیستم بهداشت و درمان ایران فشار زیادی وارد کرده است.

طبق گزارش ها، طی ده ماه اول شیوع ویروس کرونا، نزدیک به ۳۰۰۰ کارمند حوزه مراقبت های بهداشتی درمانی، کشور را ترک کرده اند و تعداد پرستارانی که متقاضی مهاجرت هستند، سه برابر شده است.

در طول دوران اوج این بحران، روزانه تقریبا یک متخصص پزشکی جان خود را از دست می داد. بطور کلی همه ی این عوامل در تمایل کارکنان پزشکی به مهاجرت نقش داشته اند.

واکنش دولت

محققان برجسته حوزه پزشکی و علمی ایران از کشور خواسته‌اند تا برنامه‌هایی را برای متقاعد کردن استعدادهای برتر برای ماندن در کشور ایجاد کنند. اما علیرغم این درخواست های آشکار، دولت اقدامات اندکی برای ایجاد تسهیلات و سایر مشوق ها که می تواند تمایل به مهاجرت را کاهش دهد، انجام داده است. بدون ایجاد تغییرات و اصلاحات، مطمئنن این روند مهاجرت ادامه خواهد داشت. پیامدهای پدیده ی فرار مغزها برای ایران، طولانی مدت و گاها جبران ناپذیر خواهد بود.