تامین‌ اجتماعی ورشکسته می‌شود؟ / هیچ بازنشسته‌ای حاضر نیست ۶ ماه حقوق نگیرد

«سازمان تامین اجتماعی ورشکسته هست یا نیست؟» «سازمان تامین اجتماعی ورشکسته می‌شود یا نمی‌شود؟»؛ این پرسش‌ها روی چند بار بر صفحه‌ی ذهن کسانی که هست و نیست معیشتی خود را به تعهدات بیمه‌ای سازمان گره زده‌اند، می‌نشینند؛ آنچنان که «وضعیت سازمان تامین اجتماعی چه می‌شود؟» نزد کاربران فضای مجازی که هر روز ده‌ها پرسش دیگر را هم جستجو می‌کنند، جایگاه خاصی دارد؛ البته نگرانی از وضعیت «صندوق‌های بازنشستگی» تنها مربوط به ایران نیست و در سایر کشورها هم چنین پرسش‌هایی به اذهان مشترکان صندوق‌ها وارد می‌شوند.

حتی اگر ورشکستگی هم در کار باشد، نباید از یاد برد که صندوق‌ها نهادهایی هستند که به صورت «بین‌النسلی» نقطه تحرک و پویایی خود را پیدا می‌کنند. این به معنای آن است که پایداری یک صندوق به وضعیت درآمدی مشترکان، حفظ اشتغال، تولید جمعیت جوان آماده ورود به بازار کار، بالا رفتن نرخ موالید، تسهیل فضای کسب و کار و… برمی‌گردد. اگر این ساختارها فرو ریزند، منابع صندوق‌ها از جمله تامین اجتماعی هم که به بیش از ۴۴ میلیون نفر خدمات می‌دهد، فرو می‌ریزد.

حالا چنانچه ورق برگردد، صندوق‌ها مجدد می‌توانند تعهدات خود را بدون نیاز به استقراض تامین کنند. از این جهت به کار گرفتن واژه «ورشکستگی» برای توصیف وضعیت منابع و مصارف، چندان دقیق نیست. اساسا صندوق‌های بازنشستگی، بنگاه‌های اقتصادی محسوب نمی‌شوند که به دلیل زیاندهی و ناتوانی در پوشش هزینه‌های خود، به ورشکستگی برسند؛ بویژه اینکه صندوق‌ها یکسری تعهدات حاکمیتی را بر عهده دارند و برای دریافت حق اشتراک خود، از همان قدرت‌های قهری حاکمیت در  ستاندن مالیات و... برخوردارند. با همه این احوال، صندوق‌ها به سبب‌عدم تعادل منابع و مصارف خود می‌توانند، برخی تعهداتشان را به صورت موقت متوقف کنند و منابع لازم برای اجرای تعهدات خود را از دولت‌ها مطالبه کنند.

کاهش تعداد بیمه پردازان تامین اجتماعی

البته برای یک صندوق بانشستگی ایده‌آل‌ترین حالت، نسبت ۱۰ به ۱ است؛ یعنی ۱۰ بیمه‌پرداز به ازای ۱ مستمری‌بگیر؛ اما خوش منبع‌ترین صندوق بازنشستگی کشور، یعنی سازمان تامین اجتماعی، به نسبت ۴ به ۱ رسیده است؛ در واقع توان جذب بیمه شده در سازمان از حالت ایده‌آل ۲.۵ برابر فاصله دارد. قاعدتا با این وضعیت تامین اجتماعی توان پشتیبانی تعهدات خود را نخواهد داشت؛ ضمن اینکه ضریب پشتیبانی این صندوق در حال متمایل شدن به عدد ۳.۹ است و سال‌ها زمان می‌برد تا سازمان بتواند ضریب ۱۰ را احیا کند.

با این حال صندوق‌های دیگر از کمک دولت در فصل رفاه بودجه بهره‌مند می‌شوند. بطور مثال در لایحه بودجه سال ۱۴۰۱ بیش از ۵۰ درصد بودجه در نظر گرفته شده در فصل رفاه، تحت عنوان «کمک به صندوق‌های بازنشستگی» به صندوق‌های کشوری، لشکری و… به غیر از تامین اجتماعی اختصاص می‌یابد. این کمک رقمی در حدود ۲۰۰ هزار میلیارد تومان از مجموع بودجه بیش از ۳۰۰ هزار میلیارد تومانی فصل رفاه است. در واقع دولت از منابع لازم برای مبارزه با فقر و توانمندسازی اقشار محروم می‌زند و در شکم صندوق‌های بازنشستگی قرار می‌دهد تا عدم تعادل‌های آن‌ها را پوشش بدهد.

دریا در مقابل قطره

از این منظر حاکم ماندن مدیریت ناکارآمد و سیاسی بر صندوق‌ها، بیش از همه صندوق مستقل تامین اجتماعی را در مسیرِ سخت قرار می‌دهد؛ بویژه اینکه دولت‌ها به پرداخت منظم بدهی خود به سازمان و البته بروزرسانی نرخ آن، عادت ندارند. به همین دلیل حجم بدهی دولت به سازمان تامین اجتماعی به حدود ۴۰۰ هزار میلیارد تومان رسیده و در سال آینده هم به رقم بی‌سابقه ۵۰۰ هزار میلیارد تومان می‌رسد؛ البته طلب حسابرسی شده سازمان رقمی در حدود ۲۰۰ هزار میلیارد تومان است که در نتیجه تقریبا تا ۲ برابر آن حسابرسی و بروزرسانی نشده است.

ورود کمیسیون تلفیق به بودجه ۱۴۰۱

با توجه به اینکه دولت در لایحه بودجه سال ۱۴۰۱ ردیفی را از بابت بدهی انباشته خود به سازمان تامین اجتماعی درنظر نگرفته است، کمیسیون تلفیق بودجه ۱۴۰۱ وارد کار شد. از سوی کمیسیون تلفیق اینطور اعلام شده که ۹۰ هزار میلیارد تومان از بابت مطالبات سازمان در لایحه بودجه در نظر گرفته شده است؛ البته مصوبه کمیسیون تلفیق تا پیش از تصویب در صحن علنی مجلس در متن نهایی لایحه بودجه نمی‌نشیند و پرداخت بدهی دولت به سادگی هم انجام نمی‌شود؛ بویژه اگر پای واگذاری شرکت‌های مشمول اصل ۴۴ قانون اساسی از این بابت در میان باشد؛ مانند ۳۲ هزار میلیارد سال گذشته که تازه در ماه پایانی سال به سازمان واگذار شد.

مصارف سال ۱۴۰۱ سازمان تامین اجتماعی

این در حالی است که سازمان سال آینده در هر ماه رقمی در حدود ۱۰ تا ۱۱ هزار میلیارد تومان کسری در تامینِ مصارف خود را دارد. درهمین حال، تنها رقمی بالغ بر ۱۵۰ هزار میلیارد تومان شاملِ ۳۰ هزار میلیارد تومان بابت سهم ۳ درصدی دولت در حق بیمه‌های کارگران (ماده ۲۸ قانون تامین اجتماعی)، ۷۸ هزار میلیارد تومان بابت اجرای متناسب‌سازی و حدود ۴۱ هزار میلیارد تومان بابت اجرای ۲۶ قانون بیمه‌ای که تامین منابع آن باید در تعهد دولت و بیمه‌شدگان (اقشار خالص) مصارف ایجاد می‌شود که این مصارف هم بر سر جمع تعهدات سازمان تامین اجتماعی قرار می‌گیرند. به هر ترتیب؛ چنانچه برای سازمان فکری نشود و سایر صندوق‌ها هم خود را در این ۹۰ هزار میلیارد تومان شریک کنند، سازمان در مسیر سخت غیرقابل بازگشت قرار می‌گیرد.

سهم صفر مطالبات در بودجه  ۱۴۰۱

علی اصغر عنابستانی (عضو کمیسیون اجتماعی مجلس) در مورد نگرانی‌هایی که از بابت سازمان تامین اجتماعی به وجود آمده است، گفت: «سازمان تامین اجتماعی مطالبات معوقی را از دولت دارد؛ مطالباتی که سال‌هاست معوق مانده و دولت‌های مختلف هر سال یک عدد اندکی از آن را می‌بینند و همین گونه روی هم می‌ماند و انبار می‌شود. یکسری مطالبات جاری هم هست که به سهم ۳ درصدی دولت از حق بیمه کارگران برمی‌گردد. دولت مکلف به پرداخت این ۳ درصد است که به نظر من از همان ابتدای تاسیس سازمان تا امروز، پرداخت نشده است و جزء مطالبات سازمان می‌آید. یکسری بیمه‌های تکلیفی هم هست که قانونگذار در برهه‌های مختلف تامین منابع آن را برای دولت تکلیف کرده است؛ مانند بیمه رانندگان تاکسی.»

وی افزود: «همه اینها به مطالبات تامین اجتماعی از دولت تبدیل می‌شوند. اگر این مطالبات پرداخت نشوند، می‌توانند تامین اجتماعی را با مشکلات جدی مواجه کنند. تامین اجتماعی صندوقی است که از محل حق بیمه‌ها به بازنشستگانش مستمری می‌پردازد. طبیعی است که اگر سازمان بابت این تعهدات به شکل حق بیمه، پرداخت بدهی دولت و… دریافتی نداشته باشد، قادر به پوشش آن‌ها نخواهد بود. در این شرایط، طبیعی است که این صندوق دچار مشکل شود. از طرفی هر سال در بودجه پرداخت مطالبات تامین اجتماعی با تهاتر اموال دولت، سهام شرکت‌ها و… پیش‌بینی می‌شد اما در لایحه بودجه سال آینده، دولت هیچ عددی را برای تامین اجتماعی به عنوان رد مطالبات پیش‌بینی نکرده است.»

عنابستانی تصریح کرد: «با این حال، کمیسیون تلفیق عددی را از این بابت در نظر گرفته تا در تعهدات دولت قرار گیرد اما از آنجا که صندوق‌های کشوری و لشکری هم تعهداتی را دارند و در بودجه سهیم هستند، نتیجه می‌تواند این شود که دست سازمان تامین اجتماعی خالی بماند و سهم ۹۰ هزار میلیاردی که در کمیسیون تلفیق تصویب شده، کاهش می یابد. روی همین حساب، از این پول، هیچ چیزی به دست سازمان تامین اجتماعی نمی‌رسد. در این شرایط، باید بودجه‌ای را مثل هر سال به صورت یک عدد اختصاصی برای تامین اجتماعی و مطالباتش در بودجه سال آینده تدارک ببینند؛ البته با اختصاص بودجه هم مشکلات سازمان تامین اجتماعی حل نمی‌شود و حتما باید اصلاحات ساختاری مانند افزایش سن بازنشستگی و حذف بازنشستگی‌های زودتر از موعد، انجام شوند.»

لزوم تعیین عدد ویژه و خاص برای تامین اجتماعی

به گفته این عضو کمیسیون اجتماعی مجلس در این شرایط سازمان تامین اجتماعی دچار مشکل می‌شود و نسبت منابع و مصارفش به سمت منفی شدن پیش می‌رود. وی توصیه می‌کند که دولت‌ها باید مراقب وضعیت سازمان تامین اجتماعی باشند؛ در حالی که به گفته‌ی وی «از آنچه که در کمیسیون تلفیق دیده شده، هیچ چیزی به دست سازمان نمی‌رسد». به همین دلیل وی به کمیسیون تلفیق و نمایندگان مجلس توصیه می‌کند که یک عدد ویژه و خاصی به عنوان بدهی دولت به سازمان تامین اجتماعی در بودجه دیده شود.