نهضت مشروطه و مفاهیم اساسی مرتبط با آن, به ویژه مقولاتی چون ولایت فقیه تلقی شیعه از حکومت, مفاهیم ملت و دولت, نوع ارتباط آنها با یک دیگر و مفهوم جدید ملت, همچنین نقش و تاثیر اندیشه ها و آثار روشنفکران عصر قاجار ـ بخصوص دوره ناصری و دوران مشروطه ـ مانند مشیرالدوله, مستشارالدوله, رشدیه, امین الدوله, میرزا ملکم خان, آخوندزاده, میرزا آقاخان کرمانی و دیگران در روند تحولات و ایجاد گسترش و یا تغییر مفاهیم اساسی پیش گفته, موضوع کتاب حاضر را تشکیل میدهند. چون موضوع مشروطیت در اساس به حکومت و شیوه حکومت مربوط میشود, ناگزیر بخش مهمی از این کتاب به بحث درباره حکومت و مهمتر از آن به بحث درباره تلقی شیعه از حکومت اختصاص یافته است. چون یکی از بحثهای مهم نظری فقهای شیعه در دوره قاجار به ولایت فقیه مربوط میشد, دامنه بحث به موضوع ولایت در عرفان ایرانی هم کشیده شد... با توجه به آن که این مفهوم از ولایت در معنای حکومت و کشور داری, با تلقی شیعه از مفهوم حکومت و ملت و دولت ارتباط تنگاتنگ داشت, چند بحث مهم این کتاب, به بررسی مفهوم ملت و دولت و بررسی ساختار آن در پیشینه فرهنگی ما اختصاص یافته است. جزئیات این بررسی نشان میدهد که ساختار جدید مفهوم دولت و ملت, آن گونه که در مشروطیت ایران شکل گرفته بود, تماما مبتنی بود بر ساختار تلقی شیعه از ملت و دولت تا این ساختار از طریق زبان, زبان تاریخی, و برداشتهای متفاوت به درستی فهمیده نمیشد, رویدادهای تاریخ, زبان باز نمیکردند تا تناقض تجدد و مشروطیت ایران را به نمایش بگذارند. بسیاری از نتیجه گیری های ناروا در تاریخ نگاری معاصر از بی توجهی به این ساختار و از بی توجهی به زبان تاریخی این ساختار, سرچشمه گرفته است. مباحث کتاب در دو فصل اصلی سازمان یافته است. در نخستین فصل با عنوان قدرت و حکومت, ساختار دو قدرت مسلط سیاسی و اجتماعی جامعه ایران در دوره قاجار, یعنی ساختار قدرت سیاسی دین و روحانیون و سلطنت و عوامل آن به صورت مفصل بررسی شده است. در این فصل از چگونگی گسترش قدرت روحانیون در این دوره و نقشی که براساس همین قدرت در مشروطیت ایران ایفا کردند, بحث شده است. فصل دوم که از دفتر روشنفکری نام گرفته است به سرنوشت پر تناقض روشنفکران مشروطه خواه و به سرنوشت آزادی در ایران میپردازد. هر دو فصل بر وقایعی پرتو می افکنند که عمدتا در بیست و پنج سال آخر سلطنت ناصرالدین شاه و پس از آن تا تشکیل مجلس دوم ملی, رخ داده است. کتاب با یادداشتهای مفصل نویسنده و نمایه اسامی به پایان میرسد.
