نویسنده در این اثر, نخست نگاهی گذرا به جریان‌های سیاسی و فکری جهان اسلام افکنده تا از این رهگذر جایگاه ایران و ادبیات فارسی و نوع برخوردش را با آن بنمایاند ;از این رو در کتاب ابتدا بسترهای فکری اسلام پس از رحلت پیامبر (ص) به اختصار بررسی شده است .در پی آن, سیر جدال شکل و محتوا در ادب فارسی تبیین می‌شود و طی آن از سلطه شعر بر فرهنگ ایران سخن می‌رود ;نیز از دور افتادن عقل در حوزه شعر نکاتی مهم مطرح می‌گردد .اما مباحث اصلی کتاب ذیل عنوان 'سیر تحول دوره‌های عقلانیت در ادب فارسی 'با سه دوره‌ی مشخص پی گرفته می‌شود که عبارت‌اند از : 'دوره اول :سپیددمان (عصر سامانی(', 'دوره دوم :چالش‌ها و چاله‌ها (عصر غزنوی ('و 'دوره سوم :شامگاهان (عصر سلجوقی .('دوره‌های سه‌گانه‌ای که در کتاب آمده علاوه بر مقولات تاریخی نشانگر وابستگی و تعامل فرهنگ و اندیشه سیاسی است . نویسنده در باب این سه دوره, خاطر نشان می‌کند...' :ما معتقدیم که فرهنگ ایرانی ـ و در وجه اتم آن ادبیات ـ از نخستین برهه شکوفایی دچار آفت‌های سهمگین شد که مانع رشد و شکوفایی و باروری کامل آن گشت .عصر سامانی, غزنوی, سلجوقی در واقع ظهور این نوزایی, بحران و آفت‌زدگی است .'نویسنده کتاب بر این باور است که با روی کار آمدن عناصر ترک نژاد در ایران دایره خردگرایی و تضارب آرا از بین رفت و خردستیزی جای آن را گرفت .