چهلستون
با انتخاب اصفهان به پايتختى و گسترش شهر به طرف جنوب و احداث ميدان نقش جهان طرح استقرار کاخ‌هاى شاهى به‌وسيلهٔ شيخ بهائى ريخته شد.
انتخاب فضائى وسيع در مجموعه‌اى که در آن روزگار (دولتخانه) ناميده مى‌شد و بررسى‌هائى که براى آينده صورت مى‌گرفت تماماً حکايت از ذوق و استعداد و خلاقيت شيخ بهائى دانشمند بلندآوازهٔ صفويه دارد.
مجموعه کاخ‌هائى که شروع آنها (عاليقاپو) بود تا ميدان اصلى و مرکزى چهارباغ عباسى ادامه داشت در اين محوطهٔ بزرگ که چند کاخ سلطنتى نيز مستقر بود عماراتى مانند تالار اشرف - جبه‌خانه - رکيب‌خانه، کشيک‌خانه، تالار طويله - کاخ هشت بهشت - توحيدخانه - و - برخى عمارات ديگر ساخته شد.
از جملهٔ اين بناها ساختمان کوچکى بود که شاه‌عباس اول در باغ جهان‌نما به‌صورت کوشک يا کلاه‌فرنگى احداث کرد و در زمان شاه‌عباس دوم توسعه يافت و چهلستون ناميده شد. ايوان اصلى بر بيست ستون استوار است که در دوران صفويه از آئينه‌کارى‌هاى بسيار زيبا پوشيده شده بود.
بسيارى از محققين وجه تسميهٔ کاخ را انعکاس بيست ستون بر استخر زيبا و بزرگ عمارت مى‌دانند. البته نقشى که عدد ۴۰ در ادب فارسى دارد نيز شايد دليل ديگرى بر ناميده شدن عمارت به چهلستون باشد (اين عدد نشان تعدد و کثرت است) .
مؤلف کتاب معمارى اسلامي نامگذارى اين عمارت به چهلستون را ... نوعى بازى بصرى قلمداد مى‌کند زيرا نمائى با تعداد زيادى ستون در آب انعکاس يافته است ... - معمارى اسلامي. ص ۵۲۱.
با توجه به ماده‌تاريخ‌هائى که بعضى از شعراى عصر صفويه در اشعار خود آورده‌اند و با مراجعه به کتب و متون مربوط به آن روزگار، سال اتمام کاخ چهلستون ۱۰۵۷ هجرى در زمان سلطنت شاه‌عباس دوم بوده است. از جملهٔ اين شعرا صائب تبريزي ملک‌الشعراء آن روزگار است که طى قصيدهٔ بلند بالائى چهلستون را توصيف کرده و در آخر قصيده با مصراع قبله‌گاه تاجداران باد دائم اين مکان، سال ۱۰۵۷ هجرى را بيان کرده است (مجلهٔ هنر و مردم. شمارهٔ ۱۳۱. ص ۳ به بعد - مقالهٔ استاد دکتر هنرفر).
ايوان کاخ چهلستون مرکب از دو بخش است يک بخش که بر ۱۸ ستون چوبى و رفيع استوار است چهار ستون وسط که بر روى ۴ شير سنگى قرار گرفته و حجارى آنها به گونه‌اى است که دو شير با يک سر انسان نشان داده مى‌شود. از دهان اين چهار شير آب فوران مى‌کرد و به حوض مرمرى تالار مى‌ريخت. قسمت ديگر که کمى مرتفع‌تر است سردر ورودى تالار را تشکيل مى‌دهد. و در بعضى منابع آن را تالار آئينه ناميده‌اند. اين قسمت بر دو ستون قرار گرفته و سراسر آن مزين به آئينه‌کارى وسيع و پُرکارى است که در آن آئينههاى ريز و خوش‌نقش به‌صورت معرق در کنار آئينههاى قدى و خشتى به‌کار رفته‌اند سقف تالار از قاب‌هاى چوبى و به اشکال مختلف هندسى ساخته شده‌اند. تصوير قرينهٔ حوض مرمرين وسط ايوان در تزئينات سقف مشاهده مى‌شود. اين قرينه‌سازى شباهت بسيارى با ايوان عاليقاپو دارد.
تالار مرکزى کاخ که اختصاص به مهمانان خارجى و شخصيت‌هاى کشورهاى ديگر داشت حاوى نقاشى‌هائى است که وقايع تاريخى دوران مختلف را بيان مى‌دارند. اين سالن باشکوه که بر گنبدى منقوش استوار است بالچکى‌هاى رنگارنگ و طرح‌هاى طلائى و شفاف از شاهکارهاى هنرى آن عصر محسوب مى‌شوند.
نقاشى‌هاى موجود در تالار مرکزى کاخ که برخى از آنها در عصر قاجار نقاشى شده‌اند شرح پذيرائى شاه‌عباس اول و دوم و شاه‌طهماسب از امراى ترکستان و همايون هندى و نيز جنگ شاه‌اسماعيل اول با ازبکان است. دو تصوير ديگر که يکى روبه‌روى در ورودى تالار و ديگرى مقابل آن است جنگ چالدران در دوران شاه‌اسماعيل اول و جنگ کرنال در زمان نادرشاه را به نمايش مى‌گذارد.
اين دو تصوير در اوايل عصر قاجاريه نقاشى شده‌اند. در دو طرف تالار ستون‌دار اتاق‌هائى است که در حال حاضر براى نمايشگاه‌هاى فصلى مورد استفاده قرار مى‌گيرند. اين اتاق‌ها نيز شامل نقاشى‌هائى است که برخى از آنها شاهکار مسلم نقاشى به‌حساب مى‌آيند.
بيشتر اين نقاشى‌ها در زمان حکومت ظل‌السلطان زير لايه‌اى از گچ پنهان شده بود که با کمک کارشناسان و متخصصان از زير گچ بيرون آمده و مرمت شده‌اند.
استخر کاخ علاوه بر زيبائى باعث لطافت هوا مى‌گردد در چهار طرف اين استخر مجسمه‌هائى قرار دارند که مربوط به عمارت چهلستون نيستند و به هنگام تخريب قصر سرپوشيده به اين محل منتقل شده‌اند.
به نوشتهٔ برخى مورخين اين عمارت در اواخر دوران صفوى دچار آتش‌سوزى مهيبى شد و قسمت‌هائى از آن در آتش سوخت.
در دو طرف سالن مرکزى عمارت چهلستون تصاويرى از سفرا و اروپائيانى که در آن روزگار در اصفهان بوده‌اند نقاشى شده است. اين تصاوير را دو نفر هلندى که آنژل - Anjel و لوکار - Lokar ناميده مى‌شدند نقاشى کرده‌اند (گنجينهٔ آثار تاريخي).
به‌طور کلى در عمارت تاريخى چهلستون نقوش ترکيبى ديوارها و سقف تالار که در قالب‌هاى زيباى لچک و ترنج قرار گرفته‌اند و خطوط اصلى تقسيمات بنا که ترکيب زيبائى از نقاشى و کاشى‌کارى و ساير تزئينات متعدد و متنوع هستند اين اثر باشکوه را به‌صورت يکى از بارزترين نمونه‌هاى معمارى دوران صفويه درآورده است.
در حال حاضر عمارت چهلستون به‌صورت باغ موزه‌اى که سالن مرکزى آن محل نمايش برخى از آثار هنرى دوران‌هاى مختلف ايران است، مورد بازديد جهانگردان خارجى و مهمانان داخلى قرار مى‌گيرد.
تالار تيمورى
در جنوب خيابان استاندارى و در مجموعهٔ دولتخانه عمارت زيبا و جالب تالار تيمورى واقع شده است. اين بنا که طى ساليان متمادى شکل و کاربرد اصلى خود را از دست داده است. هنوز هم به نام تالار تيمورى ناميده مى‌شود.
اکثر محققين و پژوهشگران اين اثر را از بناهاى دوران تيمورى مى‌دانند. آنها عقيده دارند تيمور در هنگام يورش‌هاى خود به اصفهان و همچنين نوادگان او در موقع اقامت به‌دليل آب و هواى خوش اصفهان عمارت و کاخ‌هائى ساخته‌اند که تالار تيمورى يکى از آنها مى‌باشد.
آنچه محقق است اينکه در دوران صفويان و بعد از اين خاندان تغييراتى در بنا به‌وجود آمده و الحاقاتى به آن اضافه شده و يا قسمت‌هائى از آن کاسته شده است.
مؤلف کتاب آثار ملى اصفهان اين بنا را از آثار تيمور گورکانى مى‌داند که بعد از قتل‌عام مردم اصفهان دستور احداث آن را در مجاورت باغ نقش جهان صادر کرده است. از آن زمان برخى از مورخين دوران صفوى از اين بنا به نام چهارحوض اسم برده‌اند زيرا در جلوى تالار آن حوض آبى وجود داشته که به چهارحوض معروف بوده است (مجلهٔ اثر شمارهٔ ۷ و ۸ و ۹ بهمن ۱۳۶۱. ص ۱۸۷. - مقالهٔ خانم مريم باباشاهي).
در دورهٔ قاجار تالار تيمورى تعمير شد و در عداد ساختمان‌هاى ديوانى درآمد و مورد استفاده قرار گرفت. در اوايل حکومت پهلوى تالار تيمورى و ميدان چهارحوض محل لشکر و سربازان بود و در سال ۱۳۲۷ تعمير و به محل باشگاه افسران اختصاص يافت.
اين عمارت با تزئينات بسيار جالب آن که از نوع قطاربندى‌هاى گچى است، سنگاب بسيار نفيسى دارد که با خط نستعليق برجسته و زيبا اشعارى با تاريخ ۱۰۵۶ هجرى قمرى بر بدنهٔ آن نوشته شده است (گنجينهٔ آثار تاريخى اصفهان. ص ۳۲۷ و ۳۲۸).
در حال حاضر اين عمارت داراى سالن وسيعى است که جلوى آن ايوان بزرگ و مرتفعى قرار دارد چند اتاق نيز متصل به يکديگر هستند که تزئينات آنها هم بسيار ديدنى و جالب هستند.
هم اينک ساختمان تالار تيمورى که دربردارندهٔ چند دوره از معمارى اسلامى است در اختيار موزهٔ تاريخى طبيعى اصفهان است.
موزهٔ چهلستون
کاخ چهلستون که در زمان شاه‌عباس اول و دوم صفوى و در سدهٔ يازدهم هجرى قمرى ساخته شد و يکى از نمونه‌هاى سبک معمارى دوران صفوى است. بنا در سال ۱۳۳۷ هـ.ش براى اولين‌بار براى بازديد عموم آماده شد.
موزهٔ ملى کاشان
موزهٔ ملى کاشان که در سال ۱۳۴۷ هـ.ش در ضلع شمالى باغ فين به‌دست مرحوم سيد محمدتقى مصطفوى احداث شده از کى طبقه شامل چند تالار بزرگ و کوچک تشکيل شده است. و داراى سه بخش باستان‌شناسي، مردم‌شناسى و صنايع دستى است.