اِبْنِ سُنّی، ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق دینوری (ح 280- 364ق/893 - 975م)، محدثِ شافعی. خاندان او از موالی عبدالله بن جعفر بن ابی طالب بوده و سمعانی (7/279) نسب او را ضبط کرده است. احتمالاً اصل او از دینور بوده است. ابن سنی برای کسب حدیث مسافرتهایی به نقاط مختلف از جمله بغداد، کوفه، بصره، حرّان، دمشق، عمان، مصر (ابن سنی، 3، 6، 36، 133، 145، 162؛ ابن عساکر، 7/184) و جزیرهٔ ابن عُمر (سبکی، 3/39) داشته است؛ چنانکه ذهبی ( سیر،16/255) از او به عنوان رحّال یاد کرده است. تنوع مشایخ او در عمل الیوم و اللیلهٔ احتمال سفرهای دیگری را نیز مطرح میکند. با توجه به یک سند ثبت شده در جامع الاصول مجدالدین ابن اثیر (1/122) و با توجه به شاگردان ابن سنی میتوان حدس زد که او پس از پایان سفرهایش به دینور بازگشته و در آنجا مسکن گزیده است. با توجه به اطلاع ما از اقامت او در 363ق در دینور (همانجا) محتمل است که ابنسنی یک سال بعد در همانجا وفات یافته باشد. ابن سنی از مشایخ بسیاری در بلاد مختلف اخذ حدیث کرده که در آن میان میتوان از محدثان بزرگی چون نسائی، ابویَعلی موصلی، محمد ابن جریر طبری، ابوبکربن ابیداوود سجستانی، ابوالقاسم بَغَوی، قاضی مَحاملی و احمد بن عُمَیر بن جوصای دمشقی نام برد (برای اطلاع از اسامی آنان نک: ابن سنی، جم؛ ابن عساکر، همانجا). در این میان ابن سنی بیش از همه تحتتأثیر نسائی قرار داشته و در برخی منابع از او به عنوان صاحب نسائی یاد شده است (نک: نووی، 1/157؛ سبکی، 3/39). ابن سنی نه تنها در آثارش کارهای نسائی را دنبال کرده است، بلکه عمدهترین راوی سنن نسائی در مشرق زمین به شمار رفته، و سنن متداول که به چاپ رسیده، روایت اوست (نک: نسائی، سنن، 7/181، 286؛ ابن اثیر، مجدالدین، همانجا؛ ابن اثیر، عزالدین، 1/10)؛ اما روایت او از نسائی در مغرب رواج نداشته است (نک: ابن عطیه، ابن خیر، جم). نزدیکترین شاگرد ابن سنی قاضی ابونصر احمد بن حسین کسّار دینوری است که آثار و مَرویّات او به خصوص عمل الیوم و اللیلهٔ ابن سنی و سنن نسائی از طریق او رواج یافته است (نک: ابن سنی، 2؛ ابن اثیر، مجدالدین، همانجا؛ ابن اثیر، عزالدین، همانجا؛ خطیب، 81، 105، 135). از دیگر شاگردان و راویان او ابوالقاسم علی بن عمر اسدآبادی راوی کتاب القناعهٔ (ابن عساکر، همانجا؛ ظاهریه، 446، به نقل از نسخهٔ القناعهٔ )، قاضی ابوبکر احمد بن عبدالله بن علی بن شاذان دینوری (ابن ماکولا، 4/501)، ابوالحسن محمد بن علی حسنی هَمَدانی و ابوعلی حمد بن عبدالله اصفهانی (ابن عساکر، همانجا) را باید نام برد. استماع او از مشایخی چون ابوخلیفه فضل بن حباب جمحی و ابویعلی موصلی که در 305 و 307ق به ترتیب در 100 سالگی و 97 سالگی درگذشتهاند (نک: ذهبی، تذکره، 2/671، 708)، این امکان را برای ابن سنی فراهم آورد تا از محدّثانی که در فاصلهٔ 220-230ق یعنی حدود 50 -60 سال پیش از تولد وی وفات یافته بودند، تنها با یک واسطه روایت کند که از آن جمله میتوان از عبدالله قَعْنَبی (د 221ق)، ابوالولید طَیالسی (د 227ق)، خَلَف بن هشام (د 227ق) و مُسدِّد بن مُسَرهد (د 228ق) نام برد (نک: ابن سنی، 2، 26، 69، 136، جم)، ولی بخشی دیگر از احادیث ابن سنی با واسطههای بیشتری بوده است، به عنوان نمونه در چندین موضع با سه واسطه از حیوهٔ بن شریح (د 224ق) روایت کرده است (ص 26، 42، 55). از نظر دقت در نقل احادیث از جمله استعمال اصطلاحات مربوط به نحوهٔ تحمل حدیث، ضبط تردید راوی و تفکیک لفظ حدیث در موارد تلفیق سند (به عنوان نمونه نک: ابن سنی، 10، 23، 41) دقت موجود در آثار نسائی، در عمل الیوم و اللیلهٔ ابن سنی کمتر دیده میشود. از نظر رجالی، ذهبی ( سیر،همانجا، تذکره، 3/939) او را ثقه شمرده است، ولی ابن حجر او را برخلاف نسائی که در رجال سند خود سختگیر بوده، در این مورد متساهل دانسته است (ابن علان، 4/49) و سخن او چندان هم دور از واقعیت نیست (برای یک بررسی بر روی اسناد ضعیف عمل الیوم و اللیلهٔ ابن سنی نک: حماده، 108، 114). همچنین سیوطی در الجامع الصغیر (جم) بسیاری از اسناد طب النبّی ابن سُنی را ضعیف شناخته است. آثار: الف - چاپی: عمل الیوم و اللیلهٔ، مشتمل بر احادیثی دربارهٔ اعمال و اذکار روزانه. اساس کار ابن سنی در این تألیف (با 773 حدیث) کتابی با همین عنوان از استادش نسائی با 1141 حدیث است که برگرفتههایش از کتاب نسائی 133 حدیث را تشکیل میدهد و احادیث منقول با اسناد آنها عیناً در کتاب نسائی (جم) دیده میشود. با صرف نظر از تغییرات اندکی که ابن سنی در ابواب کتاب نسائی داده و احادیث کمی که بر آن افزوده است، میتوان کتاب ابن سنی را به اصطلاح اهل حدیث «مستخرجِ» کتاب نسائی دانست، اما چنانکه گفته شد اسناد مستخرجِ ابن سنی از نظر قوت با اسناد نسائی برابری نمیکند. با اینهمه معلوم نیست از چه جهت زکیالدین مُنذِری (د 656 ق) و محییالدین نَوَوی (676 ق) کتاب ابن سنی را بر نسائی ترجیح دادهاند (حاجی خلیفه، 2/1173، به نقل از عمل الیوم و اللیلهٔ منذری؛ نووی، 1/157). کتاب عمل الیوم و اللیلهٔ ابن سنی چندین بار از جمله در 1315 و 1358ق در حیدرآباد دکن و در 1969م به کوشش عبدالقادر احمد عطا در قاهره به چاپ رسیده است. مختصری از آن نیز در کتابخانههای واتیکان و فاتح موجود است (نک: I/198 .(GAS, ب - خطی: 1. ریاضهٔ المتعلم، در آداب یادگیری، کتابخانهٔ برلین ( آلوارت،شم (7 )146 )؛ 2. الصراط المستقیم، مجموعهای از کلمات پیامبر(ص) در مناسبتهای مختلف، کتابخانهٔ چستربیتی ( آربری،شم 3303 )؛ 3. طب النبی، مجموعهٔ احادیثی در طب، کتابخانهٔ فاتح ، GAS) همانجا). بسیاری از احادیث این کتاب را سیوطی در الجامع الصغیر نقل کرده است (به عنوان نمونه ص 1/13، 37، جم). احتمالاً ابن سنی در تألیف آن از کتاب الطب نسائی (ابن عطیه، 86) بهره گرفته است؛ 4. فضائل الاعمال، مشتمل بر احادیثی در این باره، کتابخانهٔ ازهریه، 1/573)؛ 5. القناعهٔ، در وصف قناعت و فضیلت آن و مشتمل بر احادیث و اشعار در این موضوع. کتابخانهٔ ظاهریه (ظاهریه، 446)؛ دو اثر یکی تحت عنوان الایجاز فی الحدیث و دیگری تألیفی در خصوص روایت برادران از یکدیگر نیز به او نسبت داده شده است (نک: سخاوی، 3/178؛ حاجی خلیفه، 1/205). ذهبی و در پی او ابن ناصرالدین دمشقی (د 842 ق) کتاب المُجَتبی (یا المجتنی ) را که امروزه با عنوان سنن نسائی متداول است و یکی از صحاح سته به شمار میرود، تألیف ابن سنی دانستهاند (نک: ذهبی، تذکره، 3/940؛ همو، سیر، 16/256؛ ابن عماد، 3/48). قدر مسلم این است که کتاب المجتبی برگزیدهای از کتاب السنن الکبیر نسائی است که هنوز نسخهٔ کاملی از آن شناخته نشده است (البته بخش الایمان و الصلح به قولی مختص به المجتبی است، نک: ابن خیر، 115، 116)، اما برخلاف گفتهٔ ذهبی جمعی از متقدمان چون ابوعلی غَسّانی (د 498ق)، ابن خیر اشبیلی (د 575 ق) و مجدالدین ابن اثیر جَزَری (د 606 ق) به صراحت گزینش و تألیف المجتبی را به شخص نسائی نسبت داده و ابن سنی را تنها راوی آن شمردهاند (نک: ابن خیر، 116، 126؛ ابن اثیر، مجدالدین، 1/116). در تأیید این نظر باید افزود که کتاب المجتبی در مغرب به روایت عبدالکریم بن احمد و ولیدبن قاسم از نسائی رواج داشته است (نک: ابن خیر، 117؛ قس: سندرزین عبدری در العمدهٔ ابن بطریق، 22؛ برای توضیحات بیشتر نک: حماده، 60 - 78).