اِبْنِ دَیْبَع، ابومحمد عبدالرحمان بن علی بن محمد بن علی بن یوسف شیبانی عبدری زبیدی یمنی ملقب به وجیهالدین (محرم 866 -944/اکتبر 1461-1537)، مورخ، محدث و فقیه شافعی. غزی (2/158) کنیهٔ او را ابوالفرج آورده است. سبب ملقب شدن جدّ اعلای او علی بن یوسف به دیبع را که در زبان نوبیایی به معنی سپید است، محبی (3/192) بازگفته است. نام جد وی را غزی (همانجا) دِیْبَع ثبت کرده است. وی در زبید از بلاد یمن زاده شد. پدر ابن دیبع در آخر همان سالی که او به دنیا آمد از زبید بیرون رفت و او هرگز پدر را ندید و پدرش در 876ق/1472م در بندر دیو1 هند درگذشت. وی نزد جد مادریش اسماعیل بن محمد مبارز شافعی پرورش یافت. قرآن را تا سورهٔ یس نزد نورالدین علی بن ابی بکر خطاب فراگرفت و سپس نزد دایی خویش محمد الطیب فَرَضیِ زبید قرآن را از اول تا آخر حفظ نمود (عیدروسی، 191، 192، به نقل از بغیهٔ المستفید ابن دبیع). وی پس از حفظ قرآن، قرائات هفتگانه، ادبیات عرب، ریاضیات و فقه را نزد دایی خود فراگرفت. در 883ق/1478م به قرائت کتاب الزید فی الفقه شرف الدین بارزی نزد مفتی ابوحفص عمر بن محمد اشعری پرداخت و در آخر همین سال به حج مشرف شد. تا سال 885ق که مجدداً عازم حج شد، نزد دایی خود بود. سپس مصاحب ابوالعباس احمد بن احمد بن عبداللطیف شرجی شد و کتب ستهٔ حدیث و دیگر کتب مهم این رشته را فراگرفت و همو بود که شیوهٔ تألیف و تصنیف را به او آموخت. در همین دوران وی کتاب خویش موسوم به غایهٔ المطلوب و اعظم المنیهٔ (المنهٔ) فیما یغفر الله تعالی به الذنوب و یوجب به الجنهٔ را نوشت (همو، 193). ابن دیبع به اشارهٔ استاد برای کسب علم رهسپار بیت الفقیه، در شمال زبید، شد و در آنجا از جمالالدین ابواحمد طاهر بن جعمان فقه آموخت و از خواهرزادهٔ او برهان الدین ابواسحاق حدیث فرا گرفت. در 896ق/1491م برای بار سوم عازم حج شد. وی پس از حج و زیات تربت رسول اکرم(ص) به مکه بازگشت و در محرم 897 به ملاقات عبدالرحمان سخاوی نایل شد و نزد او کتاب بلوغ المرام من ادلهٔ الاحکام ابن حجر عسقلانی و بسیاری از بخشهای صحیح بخاری و صحیح مسلم و دیگر کتب حدیث را فرا گرفت. سخاوی وی را بر سایر طلاب مقدم میداشت. ابن دیبع پس از بازگشت به زبید کشف الکربهٔ فی شرح دعاء الامام ابی حربهٔ و سپس بغیهٔ المستفید فی اخبار مدینهٔ زبید را نوشت. عامر بن عبدالوهاب، سلطان وقت از دودمان طاهری وی را طلبید و ضمن تقدیر، افزودن مطالب و استدراک مواردی را که از او فوت شده بود، درخواست کرد. او با تلخیص بغیه، کتاب العقد الباهر فی تاریخ دولهٔ بنی طاهر را در خصوص تاریخ دولت طاهری از اجداد عامر تا خود او نوشت که سلطان در قبال آن جایزهای شایسته به وی داد. ابن دیبع سپس نزد سلطان رفت و مدتی نزد او ماند. هنگامی که اذن بازگشت گرفت خلعتی نفیس دریافت کرد و خانهای در شهر زبید و نخلستانی در وادی زبید بدو اعطا شد و علاوه بر اینها اجازهٔ اقراء حدیث و تدریس در جامع زبید به وی داده شد (همو، 194، 195). او در 906ق/1500م احسن السلوک فی نظم من ولی مدینهٔ زبید من الملوک و بدنبال آن زندگی نامهٔ خود را در انتهای بغیهٔ المستفید نوشت (ریو، و در همین سال کتاب المقاصد الحسنهٔ سخاوی را که در ملاقاتش با او از آن با خبر شده بود (ابن دیبع، تمییز الطیب، 9، 10، 224) تلخیص کرد و آن را تمییز الطیب من الخبیث فیما یدور علی السنهٔ الناس من الحدیث نامید. در 914ق/1508م بین او و جارالله ابن فهد مکی ملاقاتی روی داد و ابن فهد از او اخذ علم کرد (غزی، 158- 159). در 916ق تلخیص جامع الاصول ابن اثیر جزری و در 917ق مقابلهٔ آن را انجام داد که حاصل آن تیسیر الوصول الی جامع الاصول است (ابن دیبع، تیسیر، 4/337). وی کتب دیگری نیز در خلال این سالها و پس از آن نوشته که از آن جمله است الفضل المزید که ذیلی بر بغیهٔ المستفید است و حوادث محرم 901 تا جمادی الا¸خر 923 را دربردارد (خدیویه، 5/139) و قرهٔ العیون فی اخبار الیمن المیمون که تلخیصی از العسجد المسبوک خزرجی است و شامل اضافاتی در خصوص باقی ماندهٔ تاریخ دولت ملوک بنی رسول از اول دولت عامر بن اشرف (حدود 803ق/1401م) تا آخر کار آنها و تاریخ دولت طاهری است (ابن دیبع، قرهٔ العیون، 3). کتاب اخیر با ذکر ورود امیر اسکندر به شهر زبید در 29 جمادی الا¸خر 923ق/19 ژانویهٔ 1517م و مصایب وارد به اهل شهر از ناحیهٔ چراکسه پایان یافته است. ابن دیبع از 923ق تا سال مرگ خود در زبید ساکن بود و به تدریس اشتغال داشت و ریاست علمی در علم حدیث به وی منتهی میگردید و طلاب از نواحی مختلف به حوزهٔ درس او روی میآوردند (عیدروسی، 199). پدر عیدروسی در 942ق به حضور وی رسیده و از او دانش آموخت (همانجا). پس از درگذشت ابن دیبع در مسجد اشاعره بر وی نماز گزارده، در باب سهام نزد آرامگاه شیخ اسماعیل جبرتی دفن کردند (غزی، 2/159). از استادان وی علاوه بر آنچه پیشتر یاد شده، سیوطی و عامری (کتانی، 1/309) را نام بردهاند. و ابن زیاد، شیخ احمد بن علی مزجاجی، قطب نهروالی، طاهر بن حسین اهدل (عیدروسی، 195؛ کتانی، 1/310) و صالح بن صدیق نمازی (شوکانی، 1/284) از شاگردان او بودهاند. ابن دیبع نخستین کسی است که در مورد دولت بنی طاهر دست به تألیف زده است (سید، مصادر، 203). وی انگیزهٔ اصلی نوشتن بغیهٔ المستفید را که نخستین اثر تاریخی او نیز هست، بیان احوال بنی طاهر یاد کرده است (حاجی خلیفه، 1/250). ابن دیبع از مهمترین مورخین یمن و تاریخ آن محسوب میشود و مجموعهٔ بزرگی از مؤلفات او که راجع به تاریخ زادگاهش زبید است نمونهٔ خوبی برای تاریخ نگاری محلی به شمار میرود، کتب وی اساس بررسی تاریخ بنی رسول و بنی طاهر در یمن و مکمل کتب خزرجی در تاریخ بنی رسول است (سید، مصادر، 201). آثار چاپی: 1. بغیهٔ المستفید فی اخبار زبید، که حاوی تاریخ زبید تا سال 900ق است، اما در باب آخر آن حوادثی را که در اول صفر 901ق/21 اکتبر 1495م رخ داده نیز یاد نموده است (ریو، .(375 یوهانسن1 بر مبنای نسخهٔ ناقص کپنهاگ قسمتی از این کتاب را به همراه ترجمهٔ لاتینی آن در 1828م در بن به چاپ رسانده است. این کتاب که نمونهای از یک اثر تاریخی است که در آن وصف جغرافیایی و تاریخ سیاسی سنوی ممزوج است (روزنتال، 215) و شاید تکملهٔ کتاب المفید فی تاریخ زبید عمارهٔ حکمی باشد (همو، 216)، در 1979م به کوشش عبدالله حبشی در صنعا و بیروت به چاپ رسیده است. 2. تمییز الطیب من الخبیث فیما یدور علی السنهٔ الناس من الحدیث، که ملخص کتاب المقاصد الحسنهٔ فی کثیر من الاحادیث المشتهرهٔ علی الالسنهٔ سخاوی است، اما اضافات کمی را نیز در بردارد (ابن دیبع، تمییز الطیب، 9، 10). این کتاب به کوشش ابراهیم الفیومی در سالهای 1324ق و 1342ق در قاهره و نیز در 1403ق/1983م به کوشش شیخ خلیل المیس در بیروت به چاپ رسیده است. 3. تیسیر الوصول الی جامع الاصول من حدیث الرسول(ص)، که ملخص جامع الاصول ابن اثیر جزری است. این کتاب مکرراً در هند و مصر به چاپ رسیده و محققانهترین چاپ آن به کوشش محمد حامد الفقی در 1397ق در مصر انجام گرفته است. عبدالرحمان اهدل یمنی، شیخ عابد سندی و عبدالهادی بن عبدالله فاسی این اثر را شرح کردهاند (کتانی، 1/309). ابن دیبع در پایان این کتاب به همهٔ مسلمانانی که روزگار او را درک کردهاند، اجازهٔ روایت آن را داده است ( تیسیر، 4/337). 4. قرهٔ العیون فی اخبار الیمن المیمون، کتاب مهمی در تاریخ یمن و دو دولت رسولی و طاهری است (سید، مصادر، 204) و شاید قصد مؤلف از تألیف آن علاوه بر تلخیص العسجد المسبوک که آن را بهترین تألیف در مورد یمن میداند ( قرهٔ العیون، 3)، نگارش کتابی عمومی در تاریخ یمن با استدراک مافات از گذشتگان چون ابن سمره، عماره، جندی، ابن عبدالحمید، مقری، اهدل و خزرجی بوده است (ریو، .(378 این کتاب در 1976م توسط محمد بن علی الاکوع در قاهره به چاپ رسیده است. 5. منظومهٔ اسناد الصحیحین (زباره، شرح، 422-424). 6. المولد الشریف، که احتمالاً نام دیگر مختصر تحفهٔ الاذکیاء لمولد خاتم الانبیاء (همان، 275) است. این اثر در 1312ق/1894م در بمبئی و در 1313ق/1895م در مکه به صورت سنگی و در 1349ق/1930م در قاهره به چاپ رسیده است. آثار خطی: 1. احسن السلوک فی نظم من ولی مدینهٔ زبید من الملوک، شعری است در بحر رجز در 118 بیت و به تاریخ 6 صفر 906ق/2 سپتامبر 1500م خاتمه یافته است. نسخههای خطی آن در کتابخانههای خدیویه (خدیویه، 5/138)، پاریس (بلوشه، 123 )، موزهٔ بریتانیا (ریو، 374 )، برلین ( آلوارت، )، IX/269 جامع کبیر صنعاء (رقیحی، 4/1731) موجود است. 2. اسانید ابن الدیبع عن شیخه الشرجی عن نفس الدین العلوی (حبشی، مصادر، 51). 3. افضل المزید علی بغیهٔ المستفید، یا الفضل المزید فی تاریخ زبید، که نسخههایی از آن در کتابخانههای خدیویه (خدیویه، 5/139)، دارالکتب مصر (سید، خطی، 2/186)، جامع کبیر صنعا (رقیحی، 4/1797- 1798)، موزهٔ بریتانیا (ریو، همانجا)، برلین ( آلوارت، همانجا) و انستیتوی خاورشناسی شوروی (خالدوف، موجود است. حبشی ( مصادر، 428) از نسخههای ایاصوفیه و رامپور نیز یاد کرده است. در فهرست کتابخانهٔ صوفیه (صوفیا، 26-27) نیز تحت عنوان قسمت دوم بغیهٔ المستفید از آن یاد شده است. 4. مصباح مشکاهٔ الانوار من صحاح احادیث النبی المختار (کحّاله، 133). 5. القول العلن فی فضائل الیمن ( یا تحفهٔ الزمن بفضائل الیمن یا فضائل الیمن واهله )، نسخههایی از آن در کتابخانههای آمبروزیانا (لوفگرن، و جامع کبیر صنعا (رقیحی، 4/1799) موجود است. باید افزود که حبشی ( مصادر، 209) از نسخهای خطی که ابتدای آن معلوم نیست تحت عنوان... اولی الاربهٔ فی معرفهٔ احکام الحسبهٔ نیز نام برده است. البته نسخ خطی بعضی نوشتههای او که خود از آنها یاد کرده است (عیدروسی، 193-194) در دست نیست، مانند: غایهٔ المطلوب و اعظم المنیهٔ (المنهٔ) فیما یغفرالله به الذنوب و یوجب به الجنهٔ، کشف الکربهٔ فی شرح دعاء الامام ابی حربهٔ و العقد الباهر فی تاریخ دولهٔ بنی طاهر. حبشی ( مصادر، 428) احتمال میدهد که کتاب مجهول المؤلف تاریخ بنی طاهر در کتابخانهٔ مجامع الغربیهٔ به شمارهٔ 115 (تاریخ)، همین کتاب اخیر باشد. قابل توجه است که از قرهٔ العیون نیز به عنوان تاریخ بنی طاهر نام بردهاند (یحیی بن الحسین، 1/337). (در مورد دیگر آثار منسوب به او نک: حبشی، مراجع، 321؛ زباره، شرح، 275-276؛ همو، نشر، 1/88؛ عیدروسی، 199).