اِبْنِ خَطیبِ اِرْبِلی، بدرالدین ابوالمعالی محمد بن علی (686 - 755ق/1287-1354م)، ادیب، شاعر، نویسنده، نحوی و فقیه شافعی. نسبت او را اربلی موصلی گفتهاند. از انتساب وی به اربل و سپس به موصل چنین برمیآید که در اربل عراق زاده شده و بعد از آن در موصل اقامت گزیده است. ابن حجر (5/309) او را مردی باهوش و خردمند میداند که حافظهای شگرف داشت، چنانکه الحاوی الصغیر را در 60 روز و شمسیهٔ در علم منطق را یک روزه حفظ کرد. در علم قرائات نیز متبحر بود. از جمله کسانی که نزد وی شاگردی کردهاند، ابن رافع است که در ذیل تاریخ بغداد استاد را ستوده است. از نحوهٔ زندگانی او اطلاعی در دست نیست، جز اینکه روزگاری به نمایندگی از جانب امیر موصل به مصر رفت و پس از 50 روز اقامت در مصر به موصل بازگشت. غیر از ارجوزهای که از آن به تفصیل سخن خواهد رفت، آنچه از نظم او در میان کتب برجای مانده دو بیت زیبای عاشقانه است (همانجا). آثاری که به ابن خطیب نسبت دادهاند، عبارتند از: 1. حاشیه بر کتاب تسهیل الفوائد ابن مالک در نحو (بغدادی، 2/135)؛ 2. شرحی بر کتاب الحاوی الصغیر، تألیف شیخ نجمالدین قزوینی شافعی که در بیان فروع مذهب شافعی نگاشته شده است (حاجی خلیفه، 1/626)؛ 3. شرح کتاب الکافیهٔ الشافیهٔ ابن مالک در نحو (همو، 2/1369)؛ 4. بروکلمان رسالهای به نام فی تعریف العلوم بدو نسبت داده است )؛ II/218) 5. علاوه بر آنچه گذشت در 1313ق/1895م کتاب کوچکی به نام ارجوزهٔ الانغام، شامل 100 بیت در علم موسیقی که در هند به دست آمد و در پایان آن مؤلف نام خویش را (محمد بن علی ابن خطیب اربلی) ذکر کرده و گوید آن را در مدت یک روز یا کمتر در «رنداد» ( المشرق، 895) یا «مرتداد» (شاید مراد او، ماه مرداد بوده)، در 729ق/1329م سروده است (عزاوی، 112-113). این ارجوزه در 1331ق/1913م در مجلهٔ المشرق... تحت عنوان «جواهر النظام فی معرفهٔ الانغام» انتشار یافت. ناشر صریحاً متذکر میگردد که با وجود تفحص بسیار هیچ گونه اطلاعی دربارهٔ ناظم ارجوزه نیافته و در هیچ یک از فهرستهای اروپا و مصر و آستانه (استانبول) ذکری از آن ندیده است ( المشرق، همانجا). در 1370ق/1951م عزاوی نسخهٔ دیگری به دست آورد و آن را پس از مقابله با متن المشرق در کتاب خود الموسیقی العراقیهٔ فی عهد المغول و الترکمان مجدداً به چاپ رسانید (ص 106-113). همچنین شرحی بر ارجوزه با نام برء الاسقام، شرح القصیدهٔ فی الانغام در کتابخانهٔ برلین (شم 5515) موجود است که در آغاز آن به مؤلف قصیده، یعنی «محمد بن [علی] الخطیب اربلی» اشاره شده است ( آلوارت، .(V/62 پیدا شدن همین ارجوزه سبب گردید که بسیاری از مؤلفان معاصر، ابن خطیب را در موسیقی نیز صاحبنظر بدانند. عزاوی از این حد نیز فراتر رفته با تمسّک به کتاب مسالک الابصار، ابن خطیب را از مشاهیر موسیقی روزگار خود میشمارد که در مجالس غنای هولاکو شرکت میکرده است. همو جمالالدین دیسنی (الدّاسنی) را از جملهٔ شاگردان وی در علم موسیقی میداند (ص 47)، اما از آنجا که هیچ یک از متقدمین ذکری از ابن ارجوزه به میان نیاورده و حتی اشارهای به شناخت وی از علم موسیقی نکردهاند، و نیز با توجه به مرتبت او در علم فقه، پذیرفتن آمد و شدهای او به مجالس غنا سخت بعید به نظر میرسد. از سالهای پایان زندگی او اطلاعی در دست نیست و حتی منابع کهن، با آنکه برخی تاریخ ولادت وی را آوردهاند، گویی از سال وفاتش بیاطلاع بودهاند. حاجی خلیفه هم که به وفات او اشاره کرده، تاریخ نادرستی آورده است. تاریخ یاد شده در آغاز مقاله، از قول متأخران است.