اِبْنِ قاسِم، یحیی بن حسین بن قاسم بن محمد بن علی (ح 1035- ح 1100ق/1626-1689م)، مورخ، محدث و نویسندهٔزیدی اهلصنعا. وی در خاندان امامان یمن که در میان اعضای آن برخی اهل دانش نیز بودند، زاده شد (ابن زباره، 2/854 - 855)، جدّ وی منصور بالله ترکها را از یمن بیرون راند (سید، 246). او نزد گروهی چون حسین بن محمد تهامی و احمد بن علی شامی و احمد بن صالح عنسی دانش آموخت (همانجا؛ شوکانی، 2/328). ابن قاسم پس از آموختن علوم متداول چون حدیث و فقه به تدریس و تألیف و روایت حدیث روی آورد و در همهٔ عمر جز بدین امور نپرداخت و با آنکه اشتغال به مشاغل دولتی و امور دیوانی برایش ممکن بود، از اینگونه امور دوری گزید (حبشی، مصادر، 57؛ ابن زباره، 2/855). کسان بسیار از او روایت حدیث کردهاند (ابن زیاره، همانجا؛ عاشور، 7). ابن قاسم در روزگار فرمانروایی عمویش متوکل علیالله اسماعیل (1054-1087ق/1644-1676م)، سومین امام صنعا، اعتبار بسیار یافت. وی از بیعت با متوکل خودداری کرد بیآنکه مورد اعتراض او قرار گیرد. ابن قاسم مخالفتی نیز با متوکل ابراز نمیکرد و نزد او آمد و شد میکرد و جزیهٔ یهودیان صنعا به او اختصاص داشت (ابن زباره، همانجا). وی در صنعا درگذشت (شرفالدین، 1/282) و در مغرب صنعا به خاک سپرده شد (ابن زباره، 2/856). ابن قاسم مورخی بزرگ، و پژوهشگری پرکار و آگاه بود. دقت نظر او را در نقل اقوال تاریخی و وسعت اطلاع وی را در علوم دینی ستودهاند (سید، شوکانی، شرفالدین، ابن زباره، همانجاها). معاصران او از ذکر شرح حال او خودداری کردهاند. به گفتهٔ شوکانی (همانجا) ممکن است علت این سکوت، اهتمام بسیار ابن قاسم به احادیث صحیح و جملات او به مخالفان اینگونه احادیث بوده باشد. آثار: از ابن قاسم آثار زیادی برجای مانده است: عمدهٔ این آثار را پژوهشهای تاریخی و شرح حال بزرگان یمن، خاصه رجال زیدیه و تحقیقات و آراء دینی و مذهبی و احادیث و شرح کتب دینی (از جمله) شرح مجموع زین بن علی (ع)) تشکیل میدهد (شوکانی، ابن زباره، همانجاها). دسترسی او به منابع تاریخی گوناگون و همزمانیش با نخستین دورهٔ مبارزات مردم یمن برضد دولت عثمانی که یمن را زیر سیطره داشت، آثار تاریخی او خصوصاً مهمترین و مفصلترین کتابش انباء ابناء الزمان فی تاریخ الیمن را به دائرهٔالمعارف تاریخ یمن در قرون وسطی مبدل ساخته است (عاشور، 7). بیشتر آثار ابن قاسم به چاپ نرسیده است، اما نسخ خطی آنها در کتابخانههای گوناگون خصوصاً کتابخانهٔ جامع کبیر صنعا موجود است. آنچه از آثار ابن قاسم چاپ شده، عبارت است از: 1. بخشی از انباء، که حوادث سالهای 280 تا 322ق/893 تا 934م را در بر میگیرد و در 1936م در لایپزیگ به چاپ رسیده است. متن اصلی کتاب با ولادت پیامبر (ص) و شرح وقایع تاریخ اسلام آغاز میشود و سپس به بررسی سال به سال تاریخ یمن تا 1046ق/1636م میپردازد (سید، 247). 2. غایهٔ الامانی فی اخبار القطر الیمانی، که خلاصهای است از انباء که به دست خود نویسنده فراهم آمده و بسیاری از شرحها و تفصیلات متن اصلی، خصوصاً مطالب مربوط به فرق و مذاهب گوناگون، از آن حذف شده است (سید، 248). با اینهمه این اثر نیز، چه در متن و چه در حواشی، اطلاعات تاریخی سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی گرانبهایی دربارهٔ روزگار گذشتهٔ یمن به دست میدهد (عاشور، 9-10). به گفتهٔ عاشور (ص 10) مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسیی که ابن قاسم در کتاب خود ذکر کرده، به خصوص اشارات او به آغاز غرس درخت قات و قهوه و پیدایش سلاحهای آتشین در یمن و نیز طرح مسألهٔ نفوذ اروپا (پرتغال) در دریای هند و بحر احمر، کتاب او را از اهمیت فراوان برخوردار کرده است. این کتاب به اهتمام سعید عبدالفتاح عاشور و محمد مصطفی زیاده در قاهره به طبع رسیده است. آثار خطی او زیاد و پارهای از آنها به این شرح است: 1. بهجهٔ الزمن فی حوادث الیمن. این کتاب به منزلهٔ ذیل کتاب انباء است و حوادث تاریخ یمن را تا سال 1099ق/1688م دنبال کرده است (ابن زباره، 2/856)؛ 2. العبر فی اخبار من مضی و غبر یا العبر فی ملوک الحمیر، که نسخهای از آن در آصفیه موجود است (آصفیه، 131)؛ 3. طبقات الزیدیهٔ، که به الطبقات الزهر فی اعیان العصر نیز مشهور است و زندگی نامهٔ بیش از 5 هزار تن از رجال زیدی و هادوی یمن و دیلم را در مدت 10 قرن از 42 منبع که بسیاری از آنها نایاب است، جمعآوری کرده است که شامل اطلاعات دقیق و ارزندهای است (سید، 248)؛ 4. اصول فرق الاسلام (صنعا، 2/531)؛ 5. البیان لما فی من القرآن (صنعا، 1/107- 108)؛ 6. التقریر فی اصول الامامهٔ (صنعا، 2/574)؛ 7. رسالهٔ فی انتقاد المتوکل علی الله اسماعیل، در برخی مسائل فقهی (صنعا، 3/1055)؛ 8. ورقات فی مناقب اهل البیت (صنعا، 4/1830). برای آگاهی از سایر آثار او به ویژه به فهرست مخطوطات مکتبهٔ الجامع الکبیر، مراجعه شود (نک: صنعا، جم).