اِبْنِ فَحّام، ابومحمد حسن بن محمد بن یحیی بن داوود (د 408ق/ 1017م)، مقری و محدث سامرا. ابن فحام اهل سامرا بود و عمرش را در همانجا به پایان رسانید (نک: خطیب، 7/424) و خاندان او از جمله عمویش عمر بن یحیی در آنجا سابقهٔ علمی داشتهاند (نک: همو، 11/239). وی عامل مهم انتقال قرائت و حدیث مشایخ سامرا، به آیندگان بود. ولادت او احتمالاً در نیمهٔ نخست سدهٔ 4ق بوده است، زیرا قدیمترین استماعات او در 338ق از عمر بن احمد حبال (نک: ابن جزری، غایهٔ، 1/589) و در حدود همین سال از محمد بن عمرو رزّاز (د 339ق) بوده (نک: خطیب، 7/424؛ قس: همو، 3/132) و از ابراهیم ابن عبدالصمد هاشمی اهل سامرا (د 325ق) با واسطه روایت کرده است (نک: طوسی، 1/306؛ قس: ذهبی، سیر، 15/72). بنابراین سند طوسی (1/297) دربارهٔ روایت مستقیم ابن فحام از حسن بن علی بن متوکل (د 291ق) ظاهراً افتادگی دارد (در مورد ابن متوکل، نک: خطیب، 7/369)، چه لازمهٔ آن تولد ابن فحام در حدود 280ق است که دور از واقع به نظر میرسد. وفات ابن فحام را خطیب (7/424) و به تبع او ذهبی ( معرفهٔ، 1/299) در 408ق گفتهاند (قس: ابن حجر، 2/251: 458ق)، اما ابن جزری ( غایهٔ، 1/233) آن را در 340ق گفته است که نمیتواند صحیح باشد و به نظر میرسد منشأ خطای او خلط بین ابن فحام و استادش حبال بوده است (قس: همان، 1/589). همچنین گفتهٔ طوسی (1/296) دربارهٔ استماع ابن فحام از محمد بن هاشم عباسی (د 434ق، نک: خطیب، 3/365) قابل تأمل است. ابن فحام گذشته از بهرهگیری از مشایخ سامرا، از اوان جوانی به بغداد نیز میآمده و از مشایخ آنجا استفاده میکرده است؛ چنانکه استماع او از اسماعیل بن محمد صفار پیش از 341ق انجام گرفته است (نک: خطیب، 7/424؛ قس: ذهبی، سیر، 15/441). از دیگر مشایخ ابن فحام میتوان ابوبکر محمد بن حسن نقاش، ابوبکر ابن مقسم و بکّار بن احمد را در قرائت (ابن جزری، همان، 1/232-233)، و عمویش عمربن یحیی، محمد بن احمد بن عبیدالله منصوری و محمد بن فرخان دوری را در حدیث نام برد (نک: طوسی، 1/280-307؛ خطیب، همانجا). از شاگردان و راویان او نیز میتوان به نصر بن عبدالعزیز فارسی، علی بن محمد بن فارس خیاط و ابوعلی غلام هراس در قرائت (نک: ابن جزری، همانجا)، و ابوجعفر طوسی، احمد بن علی نجاشی و ابوسعد سمّان رازی اشاره کرد. خطیب بغدادی (همانجا) او را ثقه شمرده و در مورد مذهبش گفته که مذهب شافعی داشت، ولی به او نسبت تشیع داده میشد. ذهبی صریحاً گفته است که او عالم به فقه شافعی ولی شیعه مذهب بود ( معرفهٔ، همانجا)، اما از علمای رجال متقدم شیعه کسی به مذهب او اشاره نکرده و تنها علامهٔ حلی (ص 136) او را از اهل سنت دانسته است. ابن فحام در علم قرائت به عنوان یکی از حلقههای اتصال در پارهای از سلسلههای اسناد به شمار میآید (مثلاً نک: ابن جزری، النشر، 1/105، 116، جم؛ همو، غایهٔ، 1/232-233) و روایات جمعی از مقریان سامرا چون ابوالطیب دلاء، ابن غیالی، عبدالله بمن محمد وکیل و یوسف بن علان منحصراً از طریق ابن فحام به دیگر مقریان رسیده است (نک: همو، غایهٔ، 1/135، 196، 457، 2/397). در حدیث تنها اثر بازمانده از او مجموعهای از احادیث مسند است که توسط طوسی در الامالی (1/280-307) گردآمده است (نک: مآخذ همین مقاله). احتمالاً نقلهای ابن شهر آشوب از ابن فحام در مناقب (2/231، 4/410-411، 417؛ قس: طوسی، 1/287، 289، 291-292) به نقل از طوسی بوده و تنها در یک مورد نقل وی بر طوسی قدری افزونی دارد (نک: ابن شهر آشوب، 4/406؛ طوسی، 1/293) که ممکن است مربوط به اختلاف نسخ امالی طوسی باشد. ابن فحام در روایت اجزاء حدیثی محدثان عباسی تبار سامرا چون نسخهٔ محمد بن احمد منصوری از عمویش از امام هادی (ع) و نسخهٔ ابراهیم عبدالصمد از پدرش از جدش محمد بن ابراهیم امام از امام صادق (ع) نقش مؤثری داشته است (نک: طوسی، 1/280-281، 306، جم؛ قس: نجاشی، 297، 355). روایت ابن فحام از صحیفهٔ الرضا(ع) با طریق مشهور آن که به ابوبکر محمد بن عبدالله بن حفده میرسد، متفاوت است (قس: طوسی، 1/286 با صحیفهٔ الرضا (ع) که حدیث موجود در الامالی طوسی، 1/285، در روایت مشهور صحیفهٔ دیده نمیشود). دو اثر تحت عناوین انکار غسل الرجلین (در انکار شست و شوی پا در وضو در دفاع از نظر امامیه) والا¸یات المنزلهٔ فی اهل البیت، به ابن فحام نسبت داده شده، ولی برخی این دو را تألیف ابن فحام دیگری میدانند (نک: ذهبی، معرفهٔ، همانجا؛ قس: ابن جزری، غایهٔ، 1/233؛ ابن حجر، 2/251). این ابن فحام ابوالحسین محمد بن احمد بن خلف ابن ابی المعتمر مقری و محدث امامی است که در دمشق اقامت داشته و در 399ق/1008م در رقه وفات یافته است. او از مشایخ بزرگ امامیه در بغداد، چون محمد بن عمر بن جعابی و ابوالمفضل شیبانی بهره برده است (نک: ابن عساکر، 14/721-723؛ ابن جزری، همان، 2/83-84؛ ابن حجر، همانجا).