اِبْنِ فَحّام، ابوالقاسم عبدالرحمان بن عتیق بن خلفِ صقلّی قرشی (422 یا 425 - ذیقعدهٔ 516ق/1031 یا 1034 - ژانویهٔ 1123م)، مقری اسکندریه. از آغاز زندگی او اطلاعات دقیقی در دست نیست. وی ظاهراً در صقلیه (سیسیل) تولد یافته، از خاندانی قرشی الاصل از عربهای مهاجر به آن دیار بود. او در حدود 438ق که حداکثر 16 سال داشت، دیار خود را ترک کرده، عازم مشرق شد (قس: قفطی، 2/164). ابن فحام در همان سال وارد قاهره شد و در آنجا به فراگیری قرائت پرداخت. از مشایخ وی میتوان مقربانی چون ابراهیم بن اسماعیل مالکی، احمد بن سعید بن نفیس، نصربن عبدالعزیز فارسی و عبدالباقی ابن فارس را نام برد (نک: قفطی، همانجا؛ ابن جزری، غایهٔ، 1/374). به گفتهٔ قفطی (2/165) او از طاهر بن احمد بن بابشاذ نیز در نحو بهره برد (قس: ابن جزری، همانجا). وی در 454ق/1062م قاهره را ترک گفت (نک: قفطی، همانجا). تنها میدانیم که ابن فحام بخش قابل توجهی از باقی عمر خود و شاید تمام آن را، در اسکندریه گذرانده است (نک: همانجا؛ ذهبی، سیر، 19/388). در آنجا وی بر مسند اقراء نشست و جمعی از جمله ابوطاهر احمد بن محمد سلفی، عبدالرحمان بن خلف الله بن عطیه، یحیی بن سعدون قرطبی و عثمان بن علی سرقوسی از او قرائت آموختند (ابن جزری، همانجا؛ نیز: یاقوت، 12/130). ذهبی و ابن جزری متذکر شدهاند که ریاست مقریان در اسکندریه به سبب علو سند و عمق دانش از آن او بود (نک: ذهبی، معرفهٔ، 1/383؛ ابن جزری، همانجا) و این نشان میدهد که ابن فحام بر دیگر اقران خود در اسکندریه چون حسن بن خلف ابن بلیمه (د 514ق) مؤلف تلخیص العبارات تفوق داشته است (در مورد ابن بلیمه، نک: ابن جزری، همان، 1/211). مهمترین اثر ابن فحام که موجب شهرت او گشته کتاب التجرید لبغیهٔ المرید، در قرائات هفتگانه است که طی قرون متمادی همواره بین اهل قرائت متداول بوده و ایشان با سلسلههای متصل آن را روایت میکردهاند (نک: ابن جزری، النشر، 1/75-77، 99، 172؛ بلوی، 118؛ رودانی، 151). ابن جزری التجرید را از مشکلترین کتب قرائت دانسته و لذا در کتابی با عنوان التقیید فی الخلف بین الشاطبیهٔ و التجرید، غوامض کتاب را حل کرده است (نک: ابن جزری، غایهٔ، 1/374- 375). ابن جزری ضمن اینکه در مورد روایت ورش از نافع و خلف از حمزه سند ابن فحام را بر دیگر اسنادی که در اختیارش بود، ترجیح داده است (نک: تحبیر، 22، 31)، در مورد اول متذکر شده که در روزگار وی سند مذکور کم واسطهترین سند بوده است (همان، 22). از کتاب التجرید نسخههای متعدد در کتابخانههای ازهریه (ازهریه، 1/65)، مکرم ( فهرس مکتبهٔ مکرم، 121)، معهد دمیاط (نک: زرکلی، 3/316) و گارت (حتی، شم و غیر آن موجود است (نیز نک: پرتسل، 30 ؛ .(GAL,I/518 دیگر اثر ابن فحام که کمتر مورد توجه بوده، مفردهٔ یعقوب، دربارهٔ قرائت یعقوب حصرمی از قاریان دهگانه است که مورد استفادهٔ ابن جزری در النشر (1/77، 180-183) قرار گرفته و نسخهای از آن در کتابخانهٔ نور عثمانیه موجود است (نک: پرتسل، .(46 به علاوه باید یادآور شد که نسخهای با عنوان مختصر اسانید ابن فحام اختصار احمد بن جعفر غافقی در 8 برگ در کتابخانهٔ ظاهریه نگهداری میشود (نک: فهرس مجامیع، 18-19). همچنین ابن فحام به عنوان راوی در سند الروضهٔ ابو علی مالکی واقع شده (نک: ابن جزری، النشر، 1/74، 75) و یکی از تحریرهای شرح مقدمهٔ ابن بابشاذ را به املای استاد تدوین نموده است (نک: قفطی، 2/165).