اِبْنِ ضیاء ابوالبقا محمد بن احمد بن محمد عمری قرشی، ملقب به بهاءالدین (789-854ق/1387-1450م)، فقیه حنفی. خاندان وی در اصل در صاغان (روستایی در مرو) میزیستهاند، لیکن تولد و زندگی او در مکه بوده است (ابن تغری بردی، 15/558). تحصیل علم را در زادگاهش آغاز کرد و از محضر درس علمای آن دیار همچون پدرش، و نیز احمد بن ابی الفضل نویری، علی بن احمد نویری، ابن صدیق و زینالدین مراغی بهره برد. او سفرهای متعددی به قاهره کرد و در مجلس درس جمالالدین حنبلی، شمس الدین زرایبی و دیگران حاضر شد. نحو را از شمسالدین معید، معانی و بیان و اصول را از عزالدین ابن جماعه، نجمالدین سکاکینی، نجمالدین واعظی و شهابالدین احمد غزی، فقه را از قاری الهدایهٔ و مباحث کلامی را از شمسالدین ابن ضیاء فراگرفت و برخی از استادانش نیز به او اجازهٔ تدریس و فتوا دادند (سخاوی، التبر، 334؛ همو، الضوء، 7/85). از میان راویان وی میتوان از محیوی عبدالقادر مالکی و سخاوی نام برد (همو، التبر، همانجا). رغبت او به مطالعه و تألیف چنان بود که ابوالخیر بن عبدالقوی در طول 50 سال آشنایی با وی، هرگز او را از نوشتن کتاب و یا مطالعه کردن فارغ ندیده بود (ابن تغری بردی، همانجا). ابن ضیاءبه گفتهٔ سیوطی (ص 137) در آن روزگار، در سرزمین حجاز، استاد منحصر به فرد مذهب حنفی شناخته میشد. پدرش قاضی القضاهٔ مکه بود و وی در غیاب پدر و به نیابت از او قضاوت میکرد و پس از فوت پدر بر مسند او نشست. پس از چندی با حفظ همین سمت، مسئولیت نظارت بر مسجد الحرام و امور حسبیهٔ آنجا را نیز بر عهده گرفت، ولی دیری نپایید که از این سمت عزل شد و فقط به کار قصا پرداخت و این منصب را تا هنگام مرگ حفظ کرد (سخاوی، التبر، همانجا). سخاوی (الضوء، همانجا) از ابن ابی عذیبه نقل میکند که ابن ضیاء بسیار مسافرت میکرد، اما با اینهمه در هیچ سالی از زمان بلوغ تا وفات، مناسک حج از او فوت نشد. وی در مکه وفات یافت و در معلاهٔ (در نزدیکی مکه) به خاک سپرده شد (ابن تغری بردی، همانجا؛ سخاوی، التبر، الضوء، همانجاها). آثار: الف - خطی: 1. البحر العمثق فی مناسک المعتمر و الحاج الی البیت العتیق، که در آن پارهای از رویدادهای مکه و مسجد الحرام را نیز ثبت کرده است (زرکلی، 5/332). دو نسخه از این کتاب در لیدن ( ورهووه، و برلین ( آلوارت، موجود است؛ 2. تاریخ مکهٔ المشرقهٔ و المسجد الحرام و المدینه الشریفهٔ و العبر الشریف. نسخههای آن در کتابخانهٔ ظاهریه (ظاهریه، 15) و دارالکتب مصر (لطفی، 2/73) موجود است؛ 3. الشافی فی مختصر الکافی. نسخهای از آن در کتابخانهٔ خالدیه نگهداری میشود (نک: I/289 )؛ GAL,S, 4. الضیاء المعنوی علی مقدمهٔ الغزنوی. نسخههای خطی آن در کتابخانههای ازهریه (ازهریه، 2/204) و چستربیتی ( آربری موجود است؛ 5. مختصر المسند لابی حنیفهٔ. نسخهای از آن در کتابخانهٔ کوپریلی (کوپریلی، 1/217) مضبوط است؛ 6. المشرع فی شرح المجمع. شرحی است بر مجمع البحرین و ملتقی النیرین که در فروع فقه حنفی است و نسخهای از آن در دارالکتب مصر (خدیویه، 3/67) وجود دارد. منسوب: 1. تنزیه المسجد الحرام عن بدعهٔ (بدع) جهلهٔ العوام؛ 2. شرح اصول علی بن محمد بزدوی (سخاوی، التبر، همانجا)؛ 3 و 4. شرح الوافی فی الفروع از ابوالبرکات نسفی که به دو صورت مبسوط و مختصر تألیف شده است (حاجی خلیفه، 2/1997)؛ 5. المتدارک علی المدارک، در تفسیر قرآن که تا پایان سورهٔ هود نوشته شده و آوردهاند که پدرش آن را تکمیل کرده است (سخاوی، الضوء، همانجا)؛ 6. النکت علی الصحیح (زرکلی، همانجا).