اِبْن‌ِ اَبی عُذَیَبْه، شهاب‌الدین احمد بن محمد بن عمر مقدسی، مورخ، ادیب، راوی و فقیه شافعی (819 -856ق/1416-1452م)، که در بیت‌المقدس به دنیا آمد و در همان شهر بزرگ شد (محیرالدین، 2/184؛ سخاوی، التبر المسبوک، 396). وی به جهت انتساب به همسر مادرش خواجه محمد مشهور به ابوعذیبه، به ابن ابی عذیبه شهرت یافته است، به این سبب گ...
اِبْن‌ِ اَبی العزاقر، محمد بن علی، نک: شلمغانی. </p>
اِبْن‌ِ اَبی عَصْرون، ابوسعد شرف‌الدین عبدالله بن ابی السّری محمد ابن هبهٔ الله علی بن المُطَهّر بن علی تمیمی موصلی دمشقی (429 یا 493- 585ق/1099 یا 1100-1189م)، از بزرگ‌ترین فقیهان شافعی و قاضی القضاهٔ دمشق در سدهٔ 6ق/12م. وی در موصل متولد شد (سُبکی، 7/132؛ ذهبی، 21/125؛ عمادالدین،2/315) و قرآن را نزد ابوالغنائم سُلَمی سَروجی...
اِبْن‌ِ اَبی عَقیل، ابومحمد حسن بن علی، حَذّاءِ عُمانی یا عَمّانی، محدّث، فقیه و متکلّم شیعی‌ِ سدهٔ 4ق/10م. با اینکه غالب فقیهان و محدّثان شیعی در آثار خود از وی سخن گفته‌اند، تاریخ تولد و وفات او معلوم نیست، حتی نمی‌دانیم که او منسوب به کدام عمان است. نظر به اینکه ابن قولویه از وی روایت کرده (نک: نجاشی، 36)، باید گفت...
اِبْن‌ِ اَبی الْعَلاء، یا ابن ابی الْعُلی، ابوسعید عثمان بن ابی العلاء ادریس بن عبدالله بن عبدالحق (642 -730ق/1244-1330م)، شیخ الغُزاهٔ فرمانروایان بنوالاحمر. فرمانروایان اندلس به دنبال سقوط فرمانروایی اموی و آغاز دوران ملوک الطوایف همواره در برابر حمله‌های صلیبیان از سلاطین شمال افریقا کمک می‌گرفتند. از این رو بنوالاحمر یا بن...
اِبْن‌ِ اَبی عُمَیْر، ابواحمد محمد بن ابی عمیر زیاد بن عیسی اَزْدی (د 217ق/832م)، از محدثان بزرگ امامیه و از اصحاب اجماع در قرن 3ق/8م که به درک محضر 3 تن از امامان شیعه (ع) نائل آمد. وی در بغداد اقامت داشت و خدمت امام موسی بن جعفر (ع) رسید و از ایشان حدیث شنید. در برخی از این احادیث، امام او را با کنیهٔ ابواحمد خطاب کرد...
اِبْن‌ِ اَبی الْعَوْجاء، عبدالکریم، زندیق معروف و آشنا به علم کلام در سدهٔ 2ق/8م (مق 155ق/772م). از آغاز زندگی او اطلاعات روشنی در دست نیست و به ناچار باید به گفته‌های مخالفان وی که با نقل سخنانش به ردّ و ابطال عقاید او پرداخته‌اند، بسنده کرد. اینگونه اشارات، گرچه غالباً بسیار کوتاه و در مواردی متناقض است، لیکن از خلال آنه...
اِبْن‌ِ اَبی عَوْن، ابراهیم بن محمد بن احمد بن ابی عون بن هلال‌ِ ابی النّجم، ادیب و نویسنده (مق 322ق/934م). کنیهٔ او را ابواسحاق (یاقوت، 1/234)، ابوعمران (بغدادی، 160) و ابوعمرو (عبدالمعید خان، «مقدمه1»، یاد کرده‌اند. پدرش نیز در شعر و ادب و کتابت معروف بوده است (همانجا؛ قس: یاقوت، 1/237). ابی ابی عون از موالی بنی سُلَیْم و...
اِبْن‌ِ اَبی عُیَیْنه، نام دو شاعر بصری در سدهٔ 2ق/8م که برادر بودند. نام برادر بزرگ‌تر ابوجعفر عبدالله بن محمد بن ابی عیینه و نام برادر کوچک‌تر ابوالمنهال ابوعیینهٔ بن محمد بن ابی عیینه است. به نظر می‌رسد که گاهی مؤلفان قدیم این دو برادر را با هم خلط کرده‌اند. مثلاً معلوم نیست که جاحظ، هنگامی که از ابن ابی عیینه (عبدالله)...
اِبْن‌ِ اَبی الْفَیّاض، ابوبکر، احمد بن سعید بن محمد بن ابی الفیاض، معروف به ابن الغَشّاء (ح 379-459ق/989-1067م)، فقیه و مورخ اواخر دورهٔ امویان و اوایل دورهٔ ملوک الطوایفی اندلس. از جزئیات زندگی‌او اطلاعی دردست نیست. تنها می‌دانیم که در اِسْتِجّه1 در جنوب غربی قُرطبه به دنیا آمد و در جوانی نزد یوسف بن عَمْروس استجی درس خ...
اِبْن‌ِ اَبی کُدَیّه، ابوعبدالله محمد بن عتیق بن محمد بن ابی نصر بن ابی کدیّه تمیمی قَیْرَوانی (د 512ق/1118م)، متکلم اشعری، اصولی و مُقری. وی در حدود 420ق/1029م در قیروان تولد یافت (ابن جزری، 2/195)، مقدمات علوم را در زادگاهش فرا گرفت و سپس به اندلس، مصر، شام و عراق سفر کرد. در قیروان نزد ابوعبدالله بن حسین بن حاتم اَ...
اِبْن‌ِ اَبی لِیْلی، ابوعیسی عبدالرحمان یسار انصاری کوفی (د 83ق/ 702م)، فقیه، قاضی، قاری و محدث شیعی. تاریخ دقیق زادن عبدالرحمان روشن نیست. ابونعیم (4/353) گفته است که او در روزگار خلافت ابوبکر تولد یافت، اما به گفتهٔ دیگر مورخان او در زمان خلافت عمر - 6 سال مانده به پایان خلافت وی - زاده شد (ابن حجر، 6/260؛ خطیب، 10/199...
اِبْن‌ِ اَبی لِیْلی، محمّد بن عبدالرّحمان بن ابی لیلی انصاری کوفی (74- 148ق/693 - 765م)، فقیه محدّث، مفتی و قاضی کوفه. پدرش عبدالرّحمان از بزرگان تابعین بوده است (خطیب، 10/199). در کودکی پدرش را از دست داد و از این رو نتوانست از دانش او بهره گیرد (ذهبی، سیر، 6/310). ابن ابی لیلی از عالمان و فقیهان و محدّثان بنام روزگار خ...
اِبْن‌ِ اَبی الْمَعالی، تاج‌الدّین محمود خُواری، یا خواری1، از بزرگ‌ترین لغت‌شناسان نیشابور (یاقوت، 19/135: زنده در 580ق/ 1184م) به قول سیوطی (2/283)، از خاندانی کهن که بسیاری ازافراد آن در قضا و حکومت دست داشتند. وی را گاه «ابن الخواری» خوانده‌اند و «خواری»، منسوب به شهر خوار بین ری و سمنان، در متون عربی خواری2 ضبط شده است...
اِبْن‌ِ اَبی مَنْصور، ابوعلی یحیی، منجم ایرانی (د پس از 215ق/ 830م). نام اصلی وی «بزیست» (ابن اسفندیار، 137) و بر کیش زرتشت بود . او در طبرستان زاده شد و پدرش فیروزان که در منابع به عنوان ابومنصور از او یاد می‌شود، منجم منصور خلیفه بود (خطیب، 4/318؛ ابن خلکان، 6/79). بزیست در آغاز کار در خدمت فضل بن سهل وزیر مأمون، که خود س...
اِبْن‌ِ اَبی هُرَیْره، ابوعلی حسن بن حسین (د 345ق/956م)، از بزرگان و مشاهیر شافعیه، قاضی و فقیه عراقی ساکن بغداد (خطیب، 7/299؛ سُبکی، 2/206). ققه را نزد ابوعباس بن سُرَیج (د 306ق/ 918م) و ابواسحاق مروزی (د 340ق/951م) در بغداد فراگرفت (ابن خلکان، 2/75؛ ابن عماد، 2/370) و با ابواسحاق سفری به مصر کرد (همانجا؛ اسنوی، 2/518) و پس...
اِبْن‌ِ اَبی یَعْفور، ابومحمد، عبدالله بن ابی یعفور عبدی کوفی (د 131ق/749م)، محدث شیعی و از خواص اصحاب امام جعفر صادق(ع). او را به سبب انتساب به عبدالقیس بن اقصی، از نوادگان ربیعهٔ بن نزار، عبدی گفته‌اند (سمعانی، 9/190-192؛ برقی 22). نام پدرش که به ابویعفور اکبر شهرت داشت (ابن حجر، 12/281)، واقد و به قولی وقدان بوده است...
اِبْن‌ِ اَبی یَعلی، ابوالحسین محمد بن محمد بن حسین بن محمد بن خلف بن فَرّاء (451-526ق/1059-1131م)، محدّث، اصولی، مورّخ، قاضی و فقیه حنبلی بغدادی (ابن جوزی، مناقب، 529؛ صفدی، 1/159). ابن عساکر (7/11، 282، 294 به بعد) و یافعی (3/251) در بسیاری از موارد او را ابن الفرّاء نامیده‌اند. کلمهٔ فَراء به معنای پوستین‌دوز است و ظاهراً چنا...
اِبْن‌ِ اَثْرَدی، شهرت خاندانی از پزشکان سدهٔ 5 و 6ق/11 و 12 م. تلفظ جزء دوم این نام به طور قطع معلوم نیست و به صورتهای اَثُرْدی، اَثْرَدی و اَثَرْدی آمده است (صفدی، 15/247، ضبط از مصحح؛ اولمن1، 225 885; S, .(GAL, از 5 تن از این خاندان آگاهیهای مختصری در دست است. موطن و محل فعالیت ایشان، آنگونه که از منابع موجود برمی‌آید،...
اِبْن‌ِ اَثیر، ابوالحسن علی‌ّ بن ابی الکرم محمد بن عبدالکریم بن عبدالله شیبانی (4 جمادی‌الاول 555 -630ق/13 مهٔ 1160- 1233م)، ملقب به عزّالدّین و مشهور به ابن اثیر جَزَری، مورخ، ادیب و محدّث. زندگی: ابن اثیر در جزیرهٔ ابن عُمر (ه م) زاده شد. پدرش در دستگاه آل زنگی بود و در 579ق/1183م به موصل منتقل شد (ابن اثیر، التاریخ الب...
اِبْن‌ِ اَثیر، ابوالسّعادات مجدالدّین مبارک بن محمد شیبانی موصلی (544 -606ق/1149-1209م)، رجالی، مفسر، مُحدِّث و فقیه شافعی درعراق. وی‌برادر بزرگ‌ترعزّالدین وضیاءالدّین‌ابن‌اثیر (ه م م) است که در جزیرهٔ ابن عُمَر (اکنون شهر مرزی میان سوریه و ترکیه) زاده شد (یاقوت، 17/71)، مجدالّدین دوران کودکی و نوجوانی را در زادگاه خویش گذراند...
اِبْن‌ِ اَثیر، ضیاءالدین، ابوالفتح نصرالله بن ابی الکرم محمد شیبانی جَزَری (558 -637ق/1163-1239م)، منسوب به جزیرهٔ ابن عمر (ه م). پدرش را که از طایفهٔ بزرگ بنی شیبان بود، به سبب برخورداری از اعتبار اجتماعی، «اَثیر» لقب داده بودند (برای توضیح «اثیر» نک: قلقشندی، 6/6) و به همین سبب ضیاءالدین و دو برادر بزرگ‌ترش مجدالدین و عزال...
اِبْن‌ِ اَجا، یا آجا، محب‌ّالدّین ابوالثّنا، محمود بن محمّد بن محمود ابن خلیل مَقَرّ قونَوّی الا´صل‌ِ حلبی حنفی (854 - 925ق/1450- 1519م)، قاضی و دبیر. پدرش محمد مردی دانشمند بود (نک: ابن اجا، ابو عبدالله محمد). سخاوی در حالی که از همین شخص و از خال او احمد بن ابی بکر به تفصیل سخن می‌راند، دربارهٔ محمود بن اجا که موضوع این مقاله...
اِبْن‌ِ اَجا، یا آجا، ابوعبدالله محمد بن محمود بن خلیل الشّمس قونَوی‌ّ الا´صل‌ِ حلبی حنفی، قاضی عسکر (820 -881ق/1417- 1476م)، پدر ابن اجا محب‌ّ الدین محمود (ه م). به گفتهٔ سخاوی (10/43)، اَجا لقب پدر ابوعبداللّه بوده است که ابن حنبلی (2(1)/ 327) و برخی از متأخّرین آن را آجا ثبت کرده‌اند و گویا به هر دو وجه صحیح است (زرکلی، 7/88...
اِبْن‌ِ اَجْدابی، ابواسحاق ابراهیم بن اسماعیل لُواتی طرابلسی (سدهٔ 6ق/12م)، ادیب، لغت شناس و آشنا به علوم قرآن، فقه، کلام، هیأت و نجوم.گویا نیاکان وی از قبایل بربری لواته بودند که در اَدابیه، واقع در میان بَرُقه و طرابلس‌ِ غرب سکونت داشتند و به همین سبب وی به ابن اجدابی شهرت یافت (قس: الزاوی، 4). او در طرابلس غرب ب...
