به مفهوم فضاى شهرى ـ محله‌اى تنها يکى از عناصر تشکيل‌دهنده مرکز شهر يا مراکز محلات بوده‌اند. ساير عناصر را مسجد، بازار، بازارچه و مانند آن تشکيل مى‌داده‌اند.
در فضاى تکيه و حسينيه غالباً به همت اهالى هر محل مراسم مذهبى برگزار مى‌شده هم‌چنين تعزيه‌خواني، شبيه‌خواني، پرده‌خواني، سينه‌زنى و مراسم شُترکُشون در عيد قربان در اين فضاها رايج بوده است. اما جلوه اين فضاها در مُحرم و مراسم سوگوارى امام حسين (ع) کم‌نظير بوده است.
در اين ايام بدنه محصور کننده فضاى تکيه و حسينيه و عناصر مربوط به آن سياه‌پوش مى‌شده و طوق يا نخل و علامت و کتل را که معمولاً در گوشه مناسبى در فضاى تکيه و يا حسينيه قرار داشت، آذين مى‌بستند و در روز مراسم به حرکت در مى‌آوردند.
در مورد وجه تمايز تکيه و حسينيه و عملکرد هر يک از اين دو عنصر در شهر و محلات به‌دقت نمى‌توان اظهارنظر کرد. چرا که در شهرهاى ايران وضع متفاوت بوده است. در فضاهاى برخى تکايا يا حسينيه‌ها بدنه اصلى با تقارن پلکانى چشم ناظر را به نقطه غايت که در نمونه ميدان امير چخماق يزد در منار بر فراز آن است يا در ميدان شاه ولى تفت که به‌صورت ساده است، هدايت مى‌کند. اين عالى‌ترين شکل تجلى اصل کمپوزيسيون در فضاى شهر ايرانى است. ترکيب افقى اين فضاها غالباً مربع، مستطيل يا هشت ضلعى بوده است. تنها در برخى موارد مانند تکيه دولت در تهران که در دوره‌هاى اخير بنا شده بود وضع فرق مى‌کرده، اين بنا که به کلى از ميان رفته و بيشتر از طريق نقاشى کمال‌الملک مى‌توان به ترکيب معمارى آن پى برد، فضاى مدورى بوده که به‌وسيله يک بدنه استوائى محصور مى‌شده و در مواقع لزوم با پوشش چادر گنبدمانندى سقف آن را مى‌پوشانده‌اند. بدنه دور با طاق‌نماهائى در طبقه اول و اتاق‌هائى بالاى آنها به‌طور منظم و متعادل و نه تنها متقارن گرفته بود.
تکيه محلى که در آن شرح مصائب حضرت امام حسين به‌صورت تعزيه يا روضه بيان شود ـ تکيه فضاى محصورى است که ميان آن سکوى گرد يا چهارگوشى ساخته شده است. اين سکو صحنهٔ اجراء بازى يا نمايش است. بر گرد محوطه تکيه غرفه‌ها و طاق‌نماهائى ساخته مى‌شود که در آنها آذين مى‌بندند و محل نشستن تماشاگران است. اصطلاح تکيه براى خانقاه يا خانگاه يعنى محل خلوت و عبادت صوفيان هم به‌کار مى‌رفته است. تکيه را حسينيه نيز مى‌گويند.
تکيه دولت، بزرگترين تکيه‌ها در ايران که به دستور ناصرالدين شاه (۱۲۶۴ ـ ۱۳۱۳) ساخته شد و از اين‌رو به آن تکيه دولت مى‌گفتند که در مجاورت اندرون ناصرالدين شاه و در مجله ارک تهران يعنى در جنوب غربى ساختمان العماره و پشت بانک ملى شعبه بازار کنونى و روبه‌روى سبزه ميدان در خيابان ابوذر جعفرى بود.