گنبدخانه‌ها گاهى چون کوشکى تک و آزاد (بى‌مردگرد) براى مسجد ساخته مى‌شد (مسجد جامع بروجرد، مسجد جامع گلپايگان پيش از گسترش و بسيارى ديگر...) و گاهى مردگرد پيرامون آن‌هم ساخته مى‌شد سه بخش مردگرد (در يک اشکوب و گاهى در دو نيم اشکوب يا به‌گونه کمرپوش) ويژه زنان بود و از بخش پشت محراب آن بيشتر براى نگهدارى قرآن بهره مى‌گرفته، يکى از نمونه‌هاى خوب اين‌گونه گنبدخانه‌ها، شبستان کهن مسجد ميدان ساوه است که به روزگار صفويان محرابى زيبا با گچ‌تراش رنگين بر آن افزوده‌اند و...
در ايران زمين از ديرين روزگار در پيش نيايشگاه (و بيرون از آن، جائى براى شستشو فراهم مى‌کردند که نيايشگر و نمازگزار پيش از آنکه به نيايشگاه درآيد پليدى‌ها را از خود بزدايد و با شستن اندام و سر و تن و پوشيدن جامه پاکيزه و بستن پنام آماده نيايش شود..
نيايشگاه چون بزرگ‌ترين ساختمان آبادى بوده، در آغاز نخست با برافراشتن درگاه‌ها و نهادن طوق بر بلندترين جاى آن و سپس با ساختن ميل و برج مناره در کنار و نزديک آن باشندگان آبادى و گذريان بيگانه را به نيايشگاه راهنمائى مى‌کردند. مسجد بر ديگر نيايشگاه‌ها برترى داشته.
نخستين مسجدى که به‌دست پيامبر اسلام (ص) با همکارى ياران گرامى آن حضرت در مدينه ساخته شد. هميشه بر گيره و الگوى مسجدهاى بى‌شمار و گوناگونى بوده است که به‌دست هنرمندان بنياد شده است.
در کنار شبستان زيستگاه ساده و بى‌پيرايه‌اى براى ياران تهيدست ساخته شد و پيشگاه سرگشاده شبستان نيز هموار و با باروئى کوتاه از کوچه و گذرى که پيرامون مسجد مى‌گشت جدا گرديد.
همين ساختمان شايد کمتر از نيم سده در سرزمينى بسيار دور از مدينه در فهرج (يکى از چهار شهر آن روز يزد) از آنچه در دسترس داشت بنياد گرديد که تاکنون از آسيب ويرانى و دستکارى برکنار مانده است.
مسجد يزد خواست، جامع بروجرد، مسجد نى‌ريز، مسجد سرکوچه محمديه نائين (که نخستين، آتشکده پابرجا و دومى آتشگاهى نيمه ويران و سومى گيرى يا ايوان و چهارمى مهرابه بوده نمونه‌هاى خوبى براى بهره‌گيرى از ساختمان‌هاى رها شده هستند، هر چند، مسجد شدن آنها ديرگاهى پس از ساختمان مسجد جامع فهرج انجام گرديده است.) با اينکه از آغاز سده سوم هجرى و با گسترش شهرها و روستاها مسجدهاى باشکوه و بزرگى در بيشتر شهرها (با تهرنگ شبستانى بومسلمي) بنياد گرديد اما هرگز گنبدخانه و ايوان (يا پيشان) و سرپوشيده‌هاى کشيده (طنبي) که با دگرگونى و کشت افزود آتشکده‌ها و گيرى‌ها و مهرايه‌ها پديد آمده برکنار گذاشته شد يا پيوستن شبستان‌هاى چهل‌ستون کم‌کم هر يک از آنها جاى خود را در مسجدهاى ايرانى پيدا کرد و چون يکى از اندام‌هاى مسجد پابرجا ماند گنبدخانه و چهارطاقى با زمينه چهار بر هم اندازه و گوشه‌هاى راست تهرنگ شايسته و در خورى براى برگزارى نماز داشت که تنها مى‌بايست دهانه روبه‌روى قبلهٔ آن را ببندد.