موقعیت و وسعت
استان زنجان در شمال‌غرب فلات ایران واقع شده و قدمت آن به اواخر هزاره سوم قبل از میلاد می‌رسد. این استان از قدیم به سبب قرار گرفتن در حاشیه جاده ابریشم و راه تجاری مسیر هند و چین به اروپا دارای اهمیت خاصی بوده است.
استان زنجان با ساختی در حدود ۱۶۴/۲۲ کیلومتر مربع ۵/۱ درصد از مساحت کشور را شامل می‌شود.
استان زنجان بین ْ۳۵ تا ْ۳۷ عرض شمالی و ۴۷ْ تا ۴۹ْ طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد.
آب و هوا
عرض جغرافیائی ارتفاع از سطح دریا، دوری و نزدیکی به دریا، تأثیر توده‌های هوا و عناصر آب و هوائی (دما، بارش، باد) که با تغییرات کمی و کیفی خود محیط را تحت‌تأثیر قرار دهد. از عوامل مؤثری که آب و هوای استان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد توده‌های هوائی است.
توده آب و هوای مدیترانه‌ای، توده هوای قطبی و توده هوای خزری توده‌هائی هستند که آب و هوای استان زنجان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
- انواع آب و هوای استان:
استان زنجان را به لحاظ آب و هوائی به سه ناحیه می‌توان تقسیم کرد:
۱. ناحیه سردسیر:
ناحیه سردسیر منطقه کوهستانی استان است که دارای تابستان‌های معتدل و زمستان‌های سرد است. شهرستان‌های زنجان، ماه‌فشان، ابهر، خدابنده، خرم‌دره، وایچ‌رود در این ناحیه قرار دارد.
۲. ناحیه معتدل:
ناحیه معتدل در قسمت پست غرب استان واقع شده و شامل قشلاق‌های افشار و بزینه‌رود (شهرستان خدابنده) و قسمتی از دهستان زنجان رود (شهرستان زنجان) و دهستان چای‌باره (شهرستان ماه‌فشان) است که در کنار رود قزلاوزن قرار دارند.
۳. ناحیه نیمه‌گرمسیر:
ناحیه نیمه‌گرمسیر کار کارم علیا که در شمال زنجان واقع شده دارای تابستان گرم و زمستان ملایم و مرطوب می‌باشد.
ناهمواری‌ها
استان زنجان از نظر ناهمواری با توجه به میزان ارتفاع و شیب ظاهری به واحدهای کوهستان و تپه ماهور و دشت تقسیم می‌شود.
- کوه‌های استان زنجان:
کوه‌های محدودهٔ استان را می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:
۱. رشته شمالی شامل دامنه‌های جنوبی کوه‌های تالش است که در مهم‌ترین قله آن باکلور می‌باشد.
۲. رشته‌کوه‌های شرقی که در غرب دشت قزوین به‌صورت چند رشته موازدی از شمال‌غرب و جنوب‌غرب کشیده شده و مهم‌ترین کوه‌های آن چرگر نام دارد و حدفاصل قزوین و ابهر واقع شده است.
۳. رشته‌کوه قافلدن‌کوه، کربین میانه و زنجان واقع شده و دنباله کوه‌های زاگرس است.
۴. رشته‌کوه‌های غربی و جنوب‌غربی استان شامل کوه‌های دمیرلو، جهان‌داغ و قیدار می‌باشد.
- تپه ماهور:
به تپهٔ واقع در دامنه کوه‌ها تپه ماهور گویند. تپه ماهور (که از کوه‌های کم‌ارتفاع‌تر هستند، از یک طرف به کوه‌های مرتفع و از طرف دیگر به شیبی ملایم به دشت منتهی می‌گردد.
- سرزمین‌های هموار (دشت):
۱. دشت‌های شمالی استان زنجان شامل دشت زنجان - ابهر که دشت طویل و مرتفعی است و از شمال‌غرب استان به طرف جنوب‌شرق گسترده شده است. ارتفاع متوسط این دشت هزار متر است. از حوضهٔ سنجیل شروع شده تا نواحی اطراف سلطانیه ادامه می‌یابد و توسط زنجان‌رود و ابهررود آبیاری می‌گردد.
۲. دشت‌های جنوبی استان، که غالباً مرتفع بوده و شامل تپه‌ها و دشت‌های کوچک‌تر می‌باشند دشت‌های کاوند، دوتپه و کرسف نمونه‌هائی از این دشت‌ها هستند.
منابع آب
استان زنجان از نظر حوضه آبریز در قلمرو دو حوضهٔ کاملاً مجزا از هم، یکی قزلاوزن و دیگری رود شور قرار گرفته است. بیش از سه‌چهارم سطح استان جزء آبریز قزلاوزن و کمتر از یک‌چهارم آن جزء حوضه آبریز رود شور (دریاچه قم) می‌باشد.
در این استان از دو منبع آب‌های سطحی و زیرزمینی استفاده می‌شود. منابع سطحی شامل رودهای دائمی است که اغلب فصلی بوده و بیشترین مقدار آبدهی آنها فصل بهار و کمترین آبدهی آنها در فصل تابستان است.
این رودها اغلب کم‌آب هستند ولی در مواقع پر بارش سیلابی بوده وابسته در تابستان به‌علت کمی بارش خشک می‌شوند. آب‌های زیرزمینی که علاوه بر تأمین آب سرب شهرها به مصارف آبیاری اراضی و صنعتی نیز می‌رسد از منابع زیرزمینی دشت‌های عمدهٔ استان به‌وسیله چاه‌ها و قنوات استخراج می‌گردند.
- رودهای استان:
۱. رود قزلاوزن:
این رود از ارتفاعات کردستان سرچشمه می‌گیرد و در ناحیه جنوب‌غربی وارد خاک استان شده از جنوب به شمال به‌صورت مارپیچ، خدابنده، ماه‌فشان و شمال‌غرب شهرستان زنجان را دور زده وارد محدوده میانه و خلخال شده و یا گردش به سمت شرق در منطقه کارم علیا دوباره وارد خاک استان می‌شود. سپس در گیلوان کارم علیا از استان زنجان خارج شده و با دریافت شاخه شاهرود در شهر سنجیل با نام سفیدرود به سمت شمال جریان یافته و به دریای مازندران می‌ریزد. این رود در منطقه زنجان شعبات متعددی مانند بزینه‌رود، مجالس‌رود، ایج‌رود و زنجان‌رود را دریافت می‌کند.
۲. زنجان‌رود:
این رود از آق‌داع در سلکانیه سرچشمه می‌گیرد و از سمت غرب به شرق، دشتی هموار و نسبتاً مرتفع جریان می‌یابد و در روستای رجعین به قزلاوزن می‌پیوندد. زنجان رود در جنوب شهرستان زنجان باریکه‌ای سرسبز از باغات و کشتزارها به‌وجود می‌آورد که علاوه بر آبیاری سبزیجات درختان میوه فضای سبز و تفرجگاه‌های مناسبی را نیز برای مردم شهر ایجاد می‌کند.
۳. ابهررود:
ابهررود از دو شاخه اصلی و فرعی تشکیل شده و اطراف بستر آن به واسطهٔ دارا بودن خاک مناسب زراعی بسیار حاصلخیز است.
به‌ویژه در صانین قلعه، هیدج اخرم‌دره و ابهر اطراف این رود پوشیده از درخت و محصولات کشاورزی و باغی است. این رود در ضیاء‌آباد تاکستان به خرارود متصل شده و در نهایت به دریاچهٔ نمک قم می‌ریزد.
جنگل‌ها و مراتع استان
- جنگل‌ها:
استان زنجان جنگل طبیعی قابل توجهی ندارد و فقط در کوه‌های منطقه کارم و ماه‌فشان مجموعه‌ای از جنگل‌های طبیعی وجود دارد که از آنها حفاظت می‌شود. این جنگل‌ها آثار بقایای بخشی از جنگل‌های تجارتی و صنعتی شمال کشور هستند که در نتیجه بهره‌برداری بی‌رویه و عدم حفاظت در طول سال‌های گذشته، مورد تجاوز و تخریب قرار گرفته و هم‌اکنون به‌صورت جنگل‌های غیرتولیدی، مخروبه و حمایتی درآمده‌اند و نگهداری از آنها از نظر حفاظت آب و خاک محیطزیست و اکوسیستم طبیعی حائزاهمیت است.
- مراتع:
۱. مراتع قشلاقی:
این مراتع در مناطق نسبتاً گرم و عمدتاً در دشت‌ها و مناطق هموار واقع شده که به‌دلیل چرای بی‌رویه جزء مراتع ضعیف و فقیر محسوب می‌شوند.
۲. مراتع ییلاقی:
- مراتع ییلاقی بهاره در میان‌بند:
این مراتع عمدتاً در مناطق پائین‌تر از مراتع ییلاقی یا مناطق تابستانی واقع شده و از نظر کیفی و کمی وضعیت متوسطی دارند.
- مراتع ییلاقی تابستانی:
این مراتع عمدتاً در مناطق مرتفع کوهستانی و بیشتر در ارتفاعات منطقه کارم، انگوران، و ماه‌فشان، قرار دارند. این مراتع به‌دلیل چرای کوتاه تابستانی و وجود رطوبت نسبتاً کافی جزء مراتع خوب محسوب می‌شوند.