مجموعهٔ سهلبنعلى
مجموعهٔ سهلبنعلى در مرکز شهر يزد قرار دارد و شامل بقعه و مسجد است.
بقعه
اين بقعه احتمالاً مدفن شيخالاسلام سعيد جمالالاسلام محمدبن احمدبن محمدبن مهريزد از عرفاى مشهور يزد در قرن نهم هـ.ق است و يکى از احفادش به نام مولانا غياثالدين على منشي از مشاهير عصر آلمظفر، در سال ۷۸۴ هـ.ق اين مزار را بنا نهاد.
ورودى گنبد در ايوانى به دهانهٔ سه و نيم متر و عمق پنج و نيم متر قرار دارد و صحن بقعه در جلوى ايوان و در ضلع شمالى مسجد قرار گرفته است. گنبد روى چهار ديوارى به ابعاد ۵/۸٭۵/۸ و ضخامت ۵/۱ متر قرار دارد و ابتدا به هشت گوشواره و سپس به شانزده گوشواره ختم مىشود. بقعه از خشت و گل بنا شده و از داخل نيز با اندود گچ سفيدکارى شده است. در داخل بقعه نيز کتيبههاى گچى به خط ثلث ديده مىشود.
مسجد
اين بنا در ضلع غربى بقعه قرار دارد. يک ورودى آن از کوچهٔ مجاور و ورودى ديگر آن از صحن بقعه است. بادگير مسجد در ضلع جنوب غربى آن و بر کوچه اشراف دارد. پوشش سقف مسجد از طاق و تويزه است و صحن مشترکى بين بقعه و مسجد وجود دارد. ورودى مسجد از کوچه داراى هشتى با پوشش آجرى است و کتيبهاى از کاشى معرق در پاکار سقف آن به چشم مىخورد.
مجموعهٔ مارکار
مجموعهٔ مارکار شامل مدرسه، پرورشگاه، برج ساعت و آبانبار است و در محلهٔ تل شهر يزد قرار دارد. اين مجموعه به خواست پشوتنجىدوسابايى مارکار -از زرتشتيان مقيم هندوستان- ساخته شد.
ساختمان مدرسه داراى دو قسمت است: آموزشگاه که شامل هجده اتاق و يک سالن با گنجايش هشتصد دانشآموز است و پرورشگاه که سه سالن خواب، نه اتاق، زيرزمين و اتاقظهاى مخصوص مدير پرورشگاه دارد. عمارت پرورشگاه و آموزشگاه وابسته به آن در سال ۱۳۱۳ هجرى شمسى بنا شد. ساختمان سرايدارى آن در ضلع جنوب غربى بنا قرار دارد. سقف کليهٔ قسمتهاى ساختمان ضربى ساده و مصالح بکار رفته در آن خشت و گل است. نماسازى کليهٔ قسمتها آجرى است. به استثناى ساختمان کوچک ضلع جنوب غربى (ساختمان سرايداري) که نمايى با اندود کاهگل دارد. دو ساختمان آموزشگاه و پرورشگاه به وسيلهٔ ايوان مسقف به همراه دارند. حياطى شامل حوض و باغچهاى از درختان مورد و سرو، حد واسط دو ساختمان اصلى است. بالاى سردر مدرسه عبارت هرمت، هرخشت و هوشت و بالاتر از آن نماد فروهر تعبيه شده است. در سالن معبد پرورشگاه نيز دو قاب کاشى که جملات اندرزگونهاى در آن آمده است با نمونهٔ آن به خط ميخى در ديوار روبهرويش ديده مىشود.
برج ساعت که به يادبود فردوسى شاعر بزرگ ايران به گاهنامهٔ فردوسى شهرت دارد، در سال ۱۳۲۱ هجرى شمسى ساخته شد و توسط بانى آن به شهردارى يزد اهدا شد. بر سنگ مرمر پايين ديواره ضلع شمالى آن چنين آمده است:
به نام اهورا مزداى آفريننده |
انديشه نيک، گفتار نيک و کردار نيک |
مجموعهٔ خيرآباد
مجموعهٔ خيرآباد شامل مسجد، حسينيه، آبانبار و حمام است. به جز حمام، بقيه ساختمانهاى اين مجموعه توسط حاج سيد علىاکبر کلاهدوز در سال ۱۳۰۹ هـ.ق، مقارن با حکومت سلطان حسينميرزا جلالالدوله در يزد (اواخر سلطنت ناصرالدينشاه قاجار) ساخته شد. حمام نيز توسط رضا خيرانديش در سال ۱۳۱۹ هجرى شمسى مقارن با فرماندارى زينالعابدين قيامي در يزد (اواخر سلطنت رضاشاه) احداث شد.
مسجد
مسجد بصورت شبستان و بدون حياط، داراى پانزده چشمه طاق ضربى و استوار بر ده ستون و ديوارهاى اطراف آن است. ديوار شمالى اين مسجد داراى پنج صفه و ديوار جنوبى آن پنج طاقنما دارد که با صفههاى قرينه هستند.
در قسمت بالاى محراب سادهٔ مسجد، کتيبهاى بصورت گچبرى وجود دارد. حدفاصل اين کتيبه و محراب که بصورت دو لچکى است، کلمهٔ ياعلي بهطور قرينه گچبرى شده است. سقف محراب دو پنجره دارد؛ يکى به بادگير بزرگى در پشتبام و ديگرى به خزينهٔ آبانبار راه مىيابد.
حسينيه
حدفاصل مسجد و حمام، حسينيهاى کوچک وجود دارد و به نظر مىرسد قسمتى از يک حسينيهٔ بزرگتر بوده است. ديوار شرقى حسينيه با کاهگل اندود و داراى پنج صفه با عمق تقريبى يک و نيم متر و ارتفاع ۷/۵ متر از سطح زمين است. ديوار شمالى نيز داراى يک صفه از نمونه صفههاى ديوار شرقى است و يک در بزرگ چوبي، حسينيه را به خيابان مجاور متصل مىکند. کف حسينيه با آجر چهارگوش مربع شکل، مفروش و پاکار ديوارها و لب بام آن با آجر تزيين شده است.
آبانبار
آبانبار جنب مسجد قرار دارد؛ به گونهاى که سردر و پاياب آن با شصت و دو پله سمت خيابان و خزينهٔ آن پشت مسجد است. خزينهٔ آبانبار داراى چهار پنجره بود و به داخل مسجد و خانهٔ امام جماعت مسجد باز مىشد. اين آبانبار داراى چهار بادگير هشت ضلعى است. سردر آبانبار با آجر خفته راسته مزين شده و قطعه سنگ سفيد و بدون نوشتارى بر آن نصب است.
حمام
اين مجموعه داراى دو حمام بزرگ و کوچک است. نماى حمامها روکار آجر دارد. حمام بزرگ داراى در دو لنگهٔ چوبى است. از حمام کوچک به هنگامى که حمام بزرگ بسته مىشد، استفاده مىکردند.