موقعیت و وسعت
استان آذربایجان با مساحتی حدود ۶۶۰/۴۳ کیلومترمربع با احتساب دریاچه ارومیه در شمال‌غربی کشور واقع شده است و ۲۵/۲ درصد از مساحت کل کشور را تشکیل می‌دهد. این استان بین ۳۵ درجه و ۵۸ دقیقه تا ۳۹ درجه و ۴۶ دقیقه شمالی (از خط استوا) و ۴۴ درجه و ۳ دقیقه تا ۴۷ درجه و ۲۳ دقیقه از طول شرقی (نصف‌النهار گرینویچ) قرار گرفته است. این استان که بخش شمالی فلات ایران را تشکیل می‌دهد در دوران سوم زمین‌شناسی پوشیده از آب دریای بزرگی به‌نام تیتس بوده است در دوران سنوروتیک که در دوران سوم و چهارم زمین‌شناسی را دربرمی‌گیرد در نتیجه دگرگونی‌های عظیم در پوسته زمین و حرکات کوه‌زائی و فعالیت آتشفشانی شدید، کوه‌های بلندی چون آرارات، قفقاز، زاگرس، سبلان، سهند و کوه‌های دیگر سربرآوردند و فلات آذربایجان شکل‌نمائی خود را پدیدار ساخت.
این استان از طرف شمال و شمال‌شرق با جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان، از غرب با کشورهای ترکیه و عراق، از جنوب به استان کردستان و از شرق با استان آذربایجان‌شرقی و زنجان همسایه است.
ناهمواری‌های استان آذربایجان‌غربی
رشته‌کوه‌های آرارات ترکیه و کوه‌های مرزی غرب استان آذربایجان غربی تا شهرستان سردشت گسترش یافته است. مرتفع‌ترین این کوه‌ها به ترتیب از شمال به جنوب، زکی داغ، کوه‌های شهیدان، ارتفاعات کلدشین و کوه‌های حاج ابراهیم است.
آب‌وهوای استان
آذربایجان‌غربی گرچه تحت‌تأثیر توده هوائی غربی است ولی در فصول مختلف سال، توده‌های سرد قاره‌ای نیز، از شیبری و شمال اروپا به این منطقه وارد می‌شود که در کاهش دمای هوای استان تأثیر بسیار دارد. علاوه بر این عوامل متعدد دیگری در به‌وجود آمدن شرایط جوی استان مؤثر است. عواملی مانند عرض جغرافیائی، ارتفاع مکان، جهت ناهمواری‌ها، دوری از اقیانوس‌ها دریاهای بزرگ وزش بادها و توده هواها و نیز وجود دریاچه ارومیه.
کوه‌های آذربایجان‌غربی به‌صورت طویل و مرتفع همانند دیواری در جهت شمال، جنوب و جنوب‌شرقی کشیده شده‌اند و تقریباً مانع نفوذ و عبور توده هوای غربی به ایران و به‌خصوص استان آذربایجان غربی می‌شوند. اما توده هوائی باران‌زائی که به این استان می‌رسند، در برخورد با کوه‌ها صعود کرده، سرد می‌شوند و ایجاد بارش می‌کنند. بر اثر همین بارش‌ها، رودهای پرآب و تالاب‌های زیادی پدید می‌آیند.
میزان بارش در استان آذربایجان‌غربی از شمال به جنوب افزایش می‌یابد. پربارش بودن جنوب استان به‌دلیل ارتفاعات منطقه و وجود توده هواهائی استکه از غرب کشور وارد این منطقه می‌شوند.
شهرستان سردشت در جنوب استان آذربایجان‌غربی (با بیش از ۹۰۰ میلی‌متر بارش سالیانه) و شهرستان خوی در شمال این استان (با حدود ۲۴۰ میلی‌متر) به ترتیب بیشترین و کمترین میزان بارش سالیانه را دارند. میانگین بارندگی استان (آمار ۳۴ ساله) ۶/۳۸۸ میلی‌متر است و بیشترین بارندگی در فصل زمستان اتفاق می‌افتد. این میزان بارش بالاتر از میانگین بارندگی در بسیاری از نقاط ایران است.
مطالعات هواشناسی نشان می‌دهد که در این استان، دما تغییر چندانی نمی‌کند و تغییرات میانگین ماهانه از سالی به سال دیگر زیاد نیست. با توجه به آمارهای موجود در هواشناسی استان خوی و مهاباد به ترتیب با ۴/۱۱ و ۱۲ درجه سانتی‌گراد گرمترین و تکاب و ماکو به ترتیب با ۲/۹ و ۸/۹ درجه سانتی‌گراد سردترین نقاط استان هستند. در این میان، تغییرات دما در مرکز استان، به‌دلیل وجود دریاچه ارومیه، نسبت به سایر بخش‌ها کمتر است.
در استان آذربایجان غربی، تکاب به‌دلیل ارتفاع زیاد، بیشترین (۱۱۰ روز) و مهاباد کمترین روزهای یخبندان (۶۱ روز) را دارند.
استان آذربایجان‌غربی به‌علت قرار گرفتن در عرض جغرافیای نسبتاً بالا و وجود کوه‌های بلند در آن، استانی سردسیر است. دمای هوای این استان معمولاً از ۴۰ درجه سانتی‌گراد تجاوز نمی‌کند و از زمستان نیز گاهی به ۳۰- درجه می‌رسد.
منابع آب
استان آذربایجان‌غربی به‌علت قرار گرفتن در موقعیت خاص جغرافیائی و داشتن وضعیت مناسب، ناهمواری و زمین‌شناسی، از توان آبی خوبی برخوردار است. میزان آب این استان ۲۰ میلیارد مترمکعب است که ۱/۱۸ میلیارد مترمکعب است آن از بارندگی تأمین می‌شود و بقیه مربوط به آب‌های وارده از استان‌های کردستان، آذربایجان‌شرقی و کشور ترکیه است.
برای تأمین آب موردنیاز بخش کشاورزی، صنعت، آبزیان و آب شرب جوامع شهری و روستائی سالانه ۳/۳ میلیارد مترمکعب از منابع سطحی و زیرزمینی برداشت می‌شود که به ترتیب در بخش‌های کشاورزی، شرب، صنعت، بهداشت جوامع شهری و روستائی و پرورش آبزیان از آن استفاده می‌شود.
آب‌های سطحی
در این استان، ۱۲ رود دائمی، هر چند رود فصلی جریان دارد. منابع تأمین آب این رودها اکثراً ذخایر برفی، باران و چشمه‌های دائمی است.
مهمترین رودهای پرآب استان عبارتند از: زرینه‌رود، سیمینه‌رود (جغتاتو)، باراندوز (تانائو) و ... یکی از رودهای کم‌آب استان، رود قلعه‌چای است.
مصارف آب استان
حجم آب برداشتی از منابع سطحی و زیرزمینی، سالانه ۲/۳ میلیارد مترمکعب است که ۶۱ درصد آن از منابع آب سطحی و منابعی غیر از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود.
تغییرات آب سطحی
توان متوسط حجم آب‌های سطحی استان ۲/۱۸ میلیارد مترمکعب بوده است. براساس آخرین آمار موجود، مقدار آب مصرفی استان از منابع آب سطحی ۹۵۱/۱ میلیارد مترمکعب است. با احداث سرسد مخزنی بارون، بوکان و مهاباد، آب موردنیاز ۸۲،۸۰۰ هکتار از زمین‌های استان تأمین می‌شود.
تغییرات آب زیرزمینی
استان آذربایجان غربی با بیش از ۲۰ دشت بزرگ و کوچک، حدود ۸۱۲۳ کیلومتر مربع وسعت دارد. کاهش نزولات جوی و بهره‌برداری زیاد و مجارویه از منابع آب زیرزمینی سبب کاهش و شدید سفره‌های زیرزمینی آب در این دشت‌ها شده است که عواقب ناگواری به همراه خواهد داشت.
آب‌های معدنی
استان آذربایجان غربی از لحاظ آب‌های معدنی غنی است. برخی از این آب‌ها به دریاچه می‌زدند و برخی نیز از طریق آب‌های زیرزمینی به داخل دریاچه نفوذ می‌کند که بدین طریق انواع موادمعدنی وارد دریاچه می‌شود. مهمترین آب‌های معدنی عبارتند از:
- آب‌گرم ایستی‌سو:
این آب در دهی به‌نام ایستی‌سو (آب‌گرم) بین ارومیه و سلماس در نزدیکی گردنهٔ قوشچی قرار گرفته است و مواد گوگردی دارد.
- آب‌گرم محال باراندوز:
در نزدیکی قریه همت‌آباد و در کنار رود پرآب باراندوز چای واقع شده است و یک چشمه بزرگ آن از دل آب زلال رود می‌جوشد. آب آن در مداوای بیماری‌های جلدی و رماتیسم مؤثر است.
- آب معدنی دریک:
این آب بسیار گوارا است و دره روستای مهریق قرار دارد.
- آب معدنی کمانی گراوان:
واقع در روستای کانی گوئید در نزدیکی شهرک رَبَطْ؛ از لحاظ موادمعدنی بسیار غنی است و پس از رسوب‌گذاری، منظره بدیع و رنگارنگی را پدید آورده است.
دریاچه ارومیه
دریاچه ارومیه که بزرگترین دریاچه داخلی کشور است. با وسعتی در حدود ۴۸۰۰ کیلومتر مربع در استان آذربایجان‌غربی قرار دارد. ارتفاع آن از سطح دریاهای آزاد ۱۲۷۵ متر و عمق متوسط آن ۶-۵ متر و حداکثر عمق آن ۱۶-۱۴ متر است. طول دریاچه ۱۴۰-۱۳۰ کیلومتر و عرض آن در پهن‌ترین قسمت ۵۸ کیلومتر و در کم‌عرض‌ترین نقطه (مقابل شبه‌جزیره اسلامی) ۱۵ کیلومتر است.
از ویژگی‌های مهم این دریاچه، وجود دو نوع محیط زیست متفاوت آبی و خاکی است که در محیط آبی، جلبک و نوعی سخت‌پوست مرسوم به آرتیمیتا - اورمیانا وجود دارد. این سخت‌پوست، غذای تعدادی از پرندگانی است که در جزیره دریاچه ارومیه تخم‌گذاری و زندگی می‌کنند.
آب صافی و روشن دریاچه و لجن‌های موجود در سواحل پست برای معالجه بیماران پوستی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
به همین دلیل، همه‌ساله در فصل تابستان تعداد زیادی مسافر از نقاط مختلف کشور برای استفاده از خواص درمانی دریاچه ارومیه و توزیع به سواحل دریاچه سفر می‌کنند.
دریاچه ارومیه دارای ۱۰۲ جزیره با صخره‌های سنگی است که به‌استثناء جزیره اسلامی همه‌خای از سکند هستند. مهمترین این جزایر عبارتند از:
۱. جزیره کبودان (قویون داغ)، به‌دلیل وجود محیط‌زیست تناسب برای قوچ و میش و گوزن زرد
۲. جزیره اشک، به علامت وجود گوزن زرد ایرانی
۳. جزیره اسپیر به‌دلیل تنوع گونه‌های گیاهی و تجدید حیات جنگی آن
۴. جزیره آرزو، به‌دلیل طبیعت بکر و دست‌نخورده آن
۵. جزایر نه‌گانه (دقوردار) به سبب زاد و ولد گونه‌های مختلف پرندگان به‌ویژه فلامینگو
جنگل‌ها و مراتع استان
- جنگل‌های استان:
براساس آخرین آمار، مساحت جنگل‌های و زمین‌های مستعد جنگلی استان آذربایجان‌غربی حدود ۱۷۴،۰۰۰ هکتار است. به این ترتیب، حدد ۹۸/۳ درصد از مساحت استان را جنگل تشکیل می‌دهد. جنگل‌های این استان از منتهی‌الیه جنوبی استان، یعنی حومه شهرستان و سردشت و پیراشهر، تا منتهی‌الیه شمال استان، یعنی حدود شهرستان ماکو و حاشیه رود ارس، پراکنده شده است.
نوع غالب جنگل‌ها در جنوب استان، انواع بلوط همراه با بند (پسته وحشی) است.
در قسمت‌های دیگر استان، گونه‌های جنگلی که به‌صورت پراکنده و لکه‌ای دیده می‌شود، شامل گونه‌هائی از ارس، بند و بادام وحشی است. گونه‌ای درختی و درختچه‌ای نیز شامل گردو، گلابی وحشی زال زالک، زبان گنجشگ، گوجه‌وحشی، سنجد، توت، سماق، انجیر، مو و ... است.
با توجه به شرایط طبیعی حاکم بر منطقه، از جمله پائین بودن میزان بارندگی، کوتاه‌مدت بودن دوره رشد، یخبندان، عمق کم‌خاک و ... رشد و رویش سالانه جنگل‌های استان کم است. به همین دلیل چوب این جنگل‌ها مصرف صنعتی ندارد و اغلب به‌صورت غیراصولی و برای موارد مختلف مصرف می‌شود.
جنگل‌های استان به‌دلیل حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش و نیز جذب گردوغبار و مواد مضر هوا و پاکسازی آن اهمیت ویژه‌ای دارند. علاوه بر این، به‌عنوان تفرجگاه و پارک جنگلی نیز مورد استفاده مردم قرار می‌گیرند.
- مراتع استان:
در این استان با توجه به تنوع آب‌وهوائی، از مراتع به‌صورت ییلاق و قشلاق، میان‌بند و چمنزارهای دشتی برای چرای دام استفاده می‌شود. دامپروران از مراتع ییلاقی در فصل تابستان از مراتع قشلاقی در فصل زمستان و از مراتع میان‌بند در فصول پائیز و بهار برای چرای دام استفاده می‌کنند.
با توجه به تقسیمات آب‌وهوائی کشور، مراتع استان به سه دسته، تحت‌تأثیر سه ناحیه آب‌وهوائی، تقسیم می‌شوند:
۱. مراتع ناحیه جنگل‌های خشک که میزان بارندگی در آنها بیش از ۴۵۰ میلی‌متر است و عمدتاً مراتع ییلاقی هستند.
۲. مراتع ناحیه استپی که میزان بارندگی در آنها کمتر از ۲۰۰ میلی‌متر است. شامل مراتع قشلاقی می‌باشند. به‌منظور حفظ و احیاء، توسعه و بهره‌برداری از مراتع، طرح‌هائی مانند کپه‌کاری، بذرپاشی، کودپاشی، بوته‌کاری، قرق، احداث آبشخوار، مرمت چشمه، حفر چاه مالداری و حفظ ذخیره بارش اجراء می‌شود.