ماسوله، در ضلع شرقى يکى از رشته کوه‌هاى تالش قرار دارد. اين محل که به سبب نوع معمارى خانه‌هايش شهرتى جهانى يافته است، در شيب کوه واقع شده و نماى خانه‌هاى پله‌اى آن در دامنه سرسبز و سر برافراشته کوه‌ها و رودخانه خروشان ماسوله رودخان که از خط‌القعر دره مى‌گذرد، از دل‌انگيزترين و ديدنى‌ترين مناظر گيلان و ايران است.
ماسوله جديد پس از ترک مردم از کهنه ماسوله (احتمالاً به واسطه شيوع طاعون در سال ۹۴۳ هـ.ق) توسط ساکنان آن در ۶ کيلومترى شهر متروکه احداث شد. ماسوله در ۲۶ کيلومترى جنوب غربى فومن و در ۶۶۵ کيلومترى جنوب غربى رشت قرار دارد. ماسوله در ۲۹ درجه و ا دقيقه عرض شمالى و ۲۷ درجه و ۸ دقيقه طول شرقى در ارتفاع ۱۰۵۰ مترى از سطح دريا واقع شده است اختلاف ارتفاع بلندترين و پست‌ترين سطح روستا حدود ۱۰۰ متر است.
ماسوله در گذشته به دليل قرار گرفتن در محل تلاقى معابر کوهستانى ميان آذربايجان، زنجان، گيلان و تالش اهميت فوق‌العاده‌اى داشت. گذرگاه‌هاى منشعب از ماسوله که دارى موقعيت نظامى نيز بود، شاهد حوادث و سوانح بسيارى در اين ناحيه کوهستانى بوده است.
ماسوله چگونه شکل گرفته است؟
عده‌اى بر اين اعتقادند که در قرن سوم هـ.ق به هنگام فرار آقا سيد جمال‌الدين اشرف از طارم، عون بن محمدبن على از همراهان مجروح وى به اين منطقه آمد. وى قبل از مرگ به چوپانى گفت که او را در همانجا به خاک سپارد. بعد از خاکسپارى عون بن محمدبن على در اين مکان، چوپان‌ها کم‌کم گرد مزار وى جمع شدند. رفته رفته خانه‌هايى ساخت شد و به تدريج ماسوله متولد شد.
عده‌اى ديگر ساخت شهر را براساس تاريخ خطى سالک سالوک معلم به دو تن از شاگردان سالک به نام‌هاى عين‌على و زين‌على که مردم را به اسلام فرا مى خواندند، نسبت مى‌دهند و معتقدند مردم به آن دو گرويده و سپس قبر آنها زيارتگاه اهالى شد.
در زمان فتحعلى‌شاه، ماسوله تحت اختيار قورخانه قرار داشت و براى توپخانه ايران گلوله مى‌ساخت.
در زمان رابينو ماسوله داراى ۵ محله، دو يا سه کاروانسرا، دو حمام و بازارى با ۴۰۰ دکان بود که در زمستان‌ها خالى مى‌ماندند.
از محلات ماسوله مى‌توان از کشه سر عليا، کشه سر سفلى، ريحانه‌بر، خانه‌بر، مسجدبر و اسد محله نام برد. در گذشته چهار پل چوبى بر روى رودخانه احداث شده بود. از اين ميان پل بنّا على و پل حاجى محمد حسن از اهميت و کاربرد بيشترى برخوردار بودند.
بيشتر اهالى ماسوله تالش و داراى مذهب شيعه اثنى عشرى هستند. وجود امامزاده‌هاى متعدد در کل منطقه و پاره‌اى شباهت‌هاى معمارى با معابد مهرى و مانوى نيز نشان اس تأثيرپذيرى تاريخى و دينى دارد.
بقعه‌هاى ماسوله
- بقعه عون‌بن على يا عون‌بن محمد حنيفه بن على:
اين بقعه به عنوان محور بقاع منطقه و محل اصلى تجمعات مذهبى ساکنان ماسوله به شمار مى‌آيد. بقعه در کنار مسجد قرار دارد و به قلندرخانه نيز معروف است. اين امر مى‌تواند نشانگر اعتقادات صوفيانه اهالى منطقه نيز باشد. بقعهٔ عون‌بن على‌بن محمدبن على داراى درى به ابعاد ۱۴۵×۷۲ سانتيمتر است که به در چله‌خانه شهرت دارد. پلان بقعه هشت گوش است و گنبدى دو پوش دارد. ارتفاع صحن امامزاده تا زير طاق گنبد اول ۲۰/۴ متر است. اين گنبد شلجمى است و در روزگاران جديد با حلب پوشانيده شده است. در داخل اتاق حرم بقعه، صندوقى جاى دارد که بر روى آن کتيبه‌اى به خط نسخ از سوره فتح و با تاريخ ۱۰۱۵ هـ.ق ديده مى‌شود. چند سنگ قبر در داخل و ايوان‌هاى بقعه و مسجد همجوار وجود دارد که مربوط به زمان قاجاريه است.
- امامزاده عين‌على و زين‌على:
اين امامزاده در ۱۶۰۰ مترى شرق ماسوله در محلى به نام اشکلت واقع است. امامزاده داراى کتيبه‌ها و پنجره‌هاى مشبک است و تاريخ ساخت آن ۹۱۱ هـ.ق است.
- امامزاده ابراهيم:
امامزاده ابراهيم در خروه‌بن، بالاى ماسوله و بر سر راه جاده خلخال واقع شده و داراى قدمت تاريخى است.
- امامزاده هاشم:
امامزاده هاشم در مغرب ماسوله، زير کوه سنگى قلعه بُن قرار دارد. اين امامزاده بنايى تاريخى دارد و بر سر راه جاده طارم واقع است.
مسجدهاى ماسوله
مسجدهاى ماسوله عبارتند از: مسجد خانه‌بر، مسجد بر، مسجد اسدمحله، مسجد کشهسر سفلى، کشهسر عليا، مسجد ريحانه‌بر، مسجد قنبرآباد، مسجد دوخاله، مسجد جامع و مسجد صاحب‌الزمان متعلق به سال ۱۱۱۷ هـ.ق.
معمارى ماسوله
آنچه امروز بيش از هر چيز ديگر توجه جهانگردان و گردشگران داخلى را به خود جلب مى‌کند؛ معمارى، بافت و ترکيب سنتى منازل ماسوله است.
خانه‌هاى ماسوله اغلب داراى دو طبقه است. هر خانه در مجموع از دو قسمت تشکيل شده است:
- قسمت زمستانى:
قسمت زمستانى منازل را در زبان محلى سومه مى‌نامند. سومه از اتاقى برخوردار نيست، شکل گرفته است. تنها نقطه نورگير آن روزنه‌اى است به نام محل لون. در وسط اين اتاق کوره‌اى که از آن براى آشپزى و تهيه غذا و هنچنين تأمين گرما استفاده مى‌شود، تعبيه شده است. در گرداگرد اتاق طاقچه‌هايى ساخته شده که ظروف گوناگون چينى و مسى بر روى آن جا مى‌گيرد.
- قسمت تابستانى:
يا اتاق پشخوان، داراى پنجره‌هاى اروسى چوبى و بالارو است. اين پنجره‌ها داراى گره‌هايى چينى هندسى است و با شيشه‌هاى رنگارنگ تزيين مى‌شود.
بعضى از خانه‌ها علاوه بر پيشخوان، اتاقکى بر بام منزل دارند که به زبان محلى آن برج گفته مى‌شود. اين اتاق تنها در تابستان مورد استفاده قرار مى‌گيرد. در اتاق پيشخوان طاقچه‌هايى جانبى ديده مى‌شود.
بام هر منزل در ماسوله متمايل به کوه ساخته مى‌شود و قسمت پيشين منازل بر عقب آن مسلط است.