کاخ تچر
در جنوب غربى آپادانا، رو به جنوب يعنى آفتاب، کاخ تَچَر وجود دارد. اين کاخ از نخستين کاخ‌هايى است که در صفه تخت‌جمشيد ساخته شد. بر دو طرف درگاه جنوبى تالار کاخ تَچَر، بر فراز سر شاه، کتيبه‌اى به سه زبان و سه خط ايلامي، فارسى باستان و بابلى اين چنين نقل شده است: داريوش شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، پسر ويشتاسپه، از تخمه هخامنشي، که اين تچر را ساخت.
در يکى از کتيبه‌ها در زير ستون سالمى که در خارج از صفه تخت در سال‌هاى ۱۳۲۹ يا ۱۳۳۰ پيدا شد، واژه تچر تکرار شده است. اين کاخ تچر و در کتيبه ديگرى هَديش خوانده شده و امروزه تچر و کاخ داريوش ناميده مى‌شود.
از سوى ديگر واژه تچر را کاخ يا خانه زمستاني معنى کرده‌اند و آن را کاخ زمستانى داريوش دانسته‌اند، اما براى بيان اين مفهوم دليلى در دست نيست.
سنگ‌هاى اين کاخ خاکسترى و بسيار صاف و صيقل داده شده است، از اين رو آن را تالار آينه يا آينه‌خانه ناميده‌اند.
کاخ تچر به ابعاد ۴۰٭۳۰ متر، بر روى سکويى که ۲۰/۲ تا ۳ متر از کف آپادانا و حياط مجاور آن بالاتر است، ساخته شده است. اين کاخ داراى يک تالار مرکزى با ۱۲ ستون و اتاق‌هاى کوچک در اطراف آن است. دو اتاق مربع شکل که هر کدام چهار ستون دارند و يک ايوان ۸ ستونى در جنوب اين تالار قرار دارند. در جنوب کاخ هم يک پلکان دو سويه که بر بدنه آنها نقش خدمتگذاران پارسى و مادى که ظرف‌هاى آشپزخانه و خوراکى در دست دارند، حک شده است.
بر بدنه جبهه جنوبى سکوى کاخ تچر، يعنى بر ديواره جنوبى پلکان دو سويه، چند صحنه حجارى شده از سربازان پارسى کمان‌دار که سنگ‌نبشته‌اى را پاس مى‌دارند نقش شده است. اين سنگ‌نبشته را خشيارشا به خط و زبان فارسى باستان و نيز ايلامى و بابلى نوشته و همين کتيبه دو بار ديگر تکرار شده است.
بر سنگ‌هاى اين کاخ، يادگارهايى نوشته شده که از همه کهن‌تر به شاپور دوم ساسانى تعلق دارد. از شاپور سکانشاه، عضدالدوله ديلمى و ... نيز کتيبه‌هايى روى ديوارهاى اين کاخ باقى مانده است.
کاخ ه
پلکان نقش‌دار دو سويه، ورودى کاخ هـ است. امروزه اين پلکان تخريب شده است. نقش‌هاى پلکان شامل دو گروه ۱۶ نفره نيزه‌دار پارسى است که در دو سوى کتيبه‌اى به زبان فارسى باستان ايستاده‌اند و پشت سر هر گروه، همان کتيبه تکرار شده است.
کاخ هديش
در مشرق کاخ هـ، کاخ زيبايى وجود دارد که کاخ اختصاصى خشيارشا بود و براساس کتيبه آن توسط او ساخته شده و معروف به هديش است. اين کاخ در جنوب صفه تخت‌جمشيد و در بلندترين قسمت آن بنا شده و اندازه آن ۵۵٭۴۰ متر است.
يک پلکان دو سويه در سمت غرب و ديگرى در شمال شرقى آن به حياط کاخ تچر و حياط کاخ د مى‌پيوندد. در سراسر جنوب اين کاخ، ايوانى با لبه کنگره‌دار وجود دارد.
قسمت اعظم اين کاخ را تالارى به اندازه ۵/۳۶٭۳۶ در برمى‌گيرد. اين تالار داراى شش رديف شش تايى ستون است. در شمال اين تالار، ايوانى ۱۲ ستونى مشتمل بر دو رديف شش تايى وجود داشت که با دو درگاه بزرگ به تالار راه مى‌يافت.
در دو طرف شرقى و غربى تالار، دو ساختمان شامل اتاق‌هاى نگاهبانان، اتاق چهار ستوني، کفش‌کن و برج وجود داشت. در جبهه داخلى پنجره‌هاى اين کاخ، نقوشى چون بزکوهى و حيوانات ديگر با افرادى که ظرف‌هايى را مى‌آوردند، حجارى شده است. آثار آتش‌سوزى بر سنگ‌هاى متلاشى شدهٔ اين کاخ کاملاً پيداست. بخشى از کوه کف اين کاخ را تشکيل مى‌داد و راه‌آب‌هايى در آن تعبيه شده بود.
کاخ ج
در جنوب کاخ آپادانا و شرق کاخ داريوش و غرب کاخ سه‌درى يا تالار شورا، کاخى روى کوه ساخته شده بود که امروزه آثار کمترى از آن مانده است.
کاخ د
در شرق کاخ خشيارشا، محوطه روبازى وجود دارد که اندازهٔ آن ۴۵٭۴۰ متر و سطح آن ۵/۲ متر پايين‌تر از کاخ خشيارشا است. در اين محوطه، اتاق‌هاى باريکى وجود داشت. از اين کاخ امروزه چيزى باقى نمانده است.
حرم سرا يا اندرونى
اين بنا که توسط پروفسور هرتسفلد و براساس طرح اصلى تجديد ساختمان شد، در جنوب کاخ خشيارشا واقع شده و در اصل به فرمان او ساخته شده بود. در اين کاخ امروزه موزه تخت‌جمشيد راه‌اندازى شده است.
اين کاخ شامل يک تالار اصلى و تعداد زيادى اتاق و راهرو است. چهار درگاه تالار اصلى با نقش خشيارشا که در حال حمله به شير است و خدمه‌اش، تزيين شده و سقف آن بر ۱۲ ستون چوبى استوار است. کف تالار با ساروج قرمز مفروش شده است.
در گوشه جنوب غربى قسمت شرقى حرم‌سرا، کتيبه‌اى به خط و زبان فارسى باستان و اکدى از خشيارشا وجود دارد.
کاخ سه دروازه يا تالار شورا
در مرکز تخت‌جمشيد، کاخ کوچکى قرار دارد که با سه درگاه و تعدادى راهرو به کاخ‌هاى ديگر ارتباط مى‌يابد. به همين دليل آن را کاخ مرکزى مى‌نامند. اين کاخ را دروازه شاهان نيز مى‌ناميدند.
کاخ داراى يک تالار مرکزى به ابعاد ۵/۱۵٭۵/۱۵ متر با چهار ستون سنگى است. در شمال کاخ، پلکانى با نقش بزرگان ايراني، به ايوان شمالى ختم مى‌شود و آن را به حياط شرقى کاخ آپادانا متصل مى‌کند. اين ايوان داراى نقوش چندى است. چند اتاق نيز در اطراف کاخ وجود دارد. دو طرف درگاه شرقى تالار مرکزى با نقش ۲۸ نماينده که اورنگ شاهى را حمل مى‌کنند، تزيين شده است.
کاخ سه دروازه تنها کاخى است که سرستون‌هاى آن به شکل سر انسان با بدن حيوان ساخته شده است و برخى احتمال مى‌دهند که اين کاخ يک نقطه مرکزى و محورى در نجوم و تنظيم تقويم ايران باستان بوده است.
خزانه
در شرق قسمت اصلى حرم‌سرا و جنوب کاخ صدستون، بقاياى ساختمان بزرگى وجود دارد که خزانه تخت‌جمشيد را تشکيل مى‌داد. اين مجموعه مشتمل بر يک سالن ۹۹ ستوني، يک تالار صد ستوني، چندين سالن، اتاق و دو حياط خلوت است. ساختمان‌هاى خزانه توسط حصار و خيابانى عريض از ساير قسمت‌ها جدا مى‌شد.
خزانه به فرمان داريوش اول ساخته شد و خشيارشا اصلاحاتى در آن به عمل آورد. بيشتر ظروف، مجسمه‌ها و به ويژه هشت لوح سنگى معروف خشيارشا از اين محل به دست آمده است. براساس روايات مورخين يونان باستان، پس از سقوط تخت‌جمشيد اسکندر طلا، نقره و اشياى قيمتى خزانه را با سه هزار شتر و بسيارى اسب و قاطر به محل ديگرى انتقال داد.