داروهای محرک
آمفتامین‌ها
برخلاف داروهای کندساز و مواد افیونی، داروهای محرک موادی هستند که هوشیاری و برانگیختگی کلی را افزایش می‌دهند. آمفتامین‌ها، محرک‌های نیرومندی هستند که با نام‌های تجاری از قبیل متدرین، دکسدرین، و بنزدرین فروخته می‌شوند و در آمریکا در افواه به Speed، Uppers و bennies شهرت دارند (۱). افزایش هوشیاری و کاهش احساس خستگی و ملال از اثرات فوری مصرف این‌گونه داروها است. مصرف آمفتامین‌ها ممکن است پرداختن به فعالیت‌های پرتلاش را که مستلزم استقامت بدنی است، تسهیل کند. انگیزهٔ اصلی مصرف آمفتامین‌ها نیز مثل سایر داروها، توانائی تغییر خلق و افزایش اعتماد به‌نفس است. علاوه بر آن، از این داروها برای بیدارماندن نیز استفاده می‌شود.
(۱) . در واژهٔ نخست انگلیسی را می‌توان سرعت‌دهنده و بالابرنده ترجمه کرد. و واژه سوم نیز اصطلاحی عامیانه برای بنزدرین است. شاید در ایران نیز معتادان اصطلاحات خاص خود را برای این مواد داشته باشند که مترجم و ویراستار از آن آگاهی ندارند (ویراستار).
به‌نظر می‌رسد مصرف مقادیر اندک آمفتامین برای مدتی کوتاه به‌منظور غلبه بر خستگی (مثلاً طی رانندگی شبانه) چندان خطری نداشته باشد. اما پس از زائل شدن اثرهای تحریکی آمفتامین‌ها یک دورهٔ افت جبرانی به‌وجود می‌آید که طی آن مصرف‌کننده احساس افسردگی، بی‌قراری، و خستگی می‌کند، و ممکن است به‌مصرف بیشتر دارو وسوسه شود. تحمل به‌سرعت افزایش می‌یابد و مصرف‌کننده برای دستیابی به اثر دلخواه روزبه‌روز به مقادیر بیشتری نیاز پیدا می‌کند. از آنجا که مصرف بیشتر آمفتامین می‌تواند اثرات جانبی خطرناکی هم چون بی‌قراری، گم‌گشتگی، تپش قلب، و فشار خون بالا در پی داشته باشد، در مصرف داروهای حاوی این ماده باید احتیاط کرد.
وقتی تحمل هر داروئی به مرحله‌ای برسد که دیگر مصرف آن به‌صورت خوراکی مؤثر واقع نشود، بسیاری از مصرفکنندگان، به تزریق وریدی روی می‌آورند. تزریق وریدی مقادیر زیاد آمفتامین، بلافاصله احساس سرخوشی (rush) ایجاد می‌کند، اما به‌دنبال آن، نوعی تحریک‌پذیری و احساس ناراحتی به‌وجود می‌آید، که تنها با تزریق بیشتر دارو از بین می‌رود. اگر این زنجیره تا چند روز و هر چند ساعت یک‌بار تکرار گردد، سرانجام به احساس کوفتگی (crash)، خوابی عمیق و به‌دنبال آن دوره‌ای از بی‌حالی و افسردگی، منجر می‌شود. مصرف‌کنندهٔ آمفتامین ممکن است برای رهائی از این ناراحتی به الکل یا هروئین رو کند.
مصرف درازمدت آمفتامین به تباهی جدی سلامت جسمی و روانی می‌انجامد. ممکن است در مصرف‌کننده آمفتامین، نشانه‌هائی ظاهر شود که از نشانه‌های اسکیزوفرنی حاد قابل تشخیص نباشند. این نشانه‌ها عبارتند از: هذیان‌های تعقیب (persecutory delusions) (باور غلط به اینکه دیگران در تعقیب شخص هستند و می‌خواهند به او آسیب برسانند)، و توهم‌های دیداری یا شنیداری. هذیان‌ها ممکن است به‌خشونت بی‌دلیل منجر شوند. برای مثال، در اوایل دههٔ ۱۹۵۰، در اوج شیوع مصرف آمفتامین در ژاپن (هنگامی‌که آمفتامین‌ها به‌عنوان داروی رفع خواب‌آلودگی و تقویت روحیه، تبلیغ و بدون نسخه فروخته می‌شود)، ۵۰ درصد قتل‌ها در یک دورهٔ ۲ ماهه به‌نحوی با سوء مصرف آمفتامین ارتباط داشت (همی - Hemmi در ۱۹۶۹).
کوکائین
کوکائین (cocaine) که بین مردم انگلیسی‌زبان coke هم نامیده می‌شود، ماده‌ای است که از برگ‌های خشک گیاه کوکا به‌دست می‌آید و مثل سایر داروهای محرک، موجب افزایش انرژی و اعتماد به‌نفس می‌شود. کوکائین شخص را بذله‌گو و بیش از حد گوش به‌زنگ و هوشیار می‌سازد. در اوایل این قرن، کوکائین آسان به‌دست می‌آمد و زیاد مصرف می‌شد. در واقع کوکائین از موادی بود که در اوایل در ساخت کوکاکولا به‌کار می‌رفت. بعدها از مصرف آن کاسته شد، اما اخیراً رواج آن رو به افزایش است، حال آنکه از داروهای غیرقانونی محسوب می‌شود.
کوکائین را می‌توان استنشاق کرد یا به‌صورت محلول درآورد و مستقیماً به ورید تزریق کرد. هم‌چنین، می‌توان آن را به‌صورت مادهٔ سوختنی به‌نام کراک (crack) درآورد و دود کرد.
یکی از نخستین بررسی‌ها دربارهٔ آثار کوکائین را فروید (۱۸۸۵) گزارش کرده است. فروید در گزارشی از مصرف خودش، در ابتدا نظر مساعدی نسبت به این دارو داشت و مصرف آن را تشویق می‌کرد. می‌نویسد:
... احساس نشاط و سرخوشی پایداری که دست می‌دهد هیچ تفاوتی با سرخوشی طبیعی یک آدم سالم ندارد... آدمی احساس می‌کند کنترل بیشتری بر خود دارد و از نیروی حیاتی و توان بیشتری برای کار کردن برخوردار است... به‌عبارت دیگر، حالتی کاملاً طبیعی است و آدم باور نمی‌کند که تحت تأثیر داروی به‌خصوصی قرار گرفته است... می‌تواند کار فکری یا جسمی سخت و طولانی را بدون احساس هیچ‌گونه خستگی انجام دهد... این پیامد لذت‌بخش با هیچ‌یک از آثار ناخوشایندی که سرخوشی ناشی از الکل در پی دارد، همراه نیست (۱۹۷۴/۱۸۸۵، صفحهٔ ۹).
اما بعدها فروید از تأیید کامل این دارو دست کشید، چون معالجهٔ یکی از دوستانش با کوکائین به فاجعه انجامیده بود. این دوست اعتیاد شدیدی به کوکائین پیدا کرد، هر روز به‌مقدار بیشتری از آن نیاز پیدا کرد، و تا پایا عمر ناتوان و علیل شد.
برخلاف گزارش‌های اولیه، و همان‌طور که خود فروید نیز به‌زودی دریافت، کوکائین شدیداً اعتیاد‌آور است. در واقع، در سال‌های اخیر با ظهور کراک (کوکائین دودکردنی)، کوکائین اعتیاد‌آور و خطرناکتر هم شده است. با تکرار مصرف آن، تحمل این ماده افزایش می‌یابد. نشانه‌های ترک دارو نیز در مورد کوکائین دیده می‌شود، گرچه به‌شدت آثار ترک مواد افیونی نیست. تحریک‌پذیری توأم با بی‌قراری که به‌دنبال سرخوشی می‌آید، با مصرف مکرر دارو جای خود را به احساس افسردگی دلهره‌آمیزی می‌دهد. همان‌قدر که سرخوشی کوکائین لذت‌بخش است، خماری آن رنج‌آور است، و تنها با مصرف بیشتر کوکائین می‌توان آن را تسکین داد. (شکل آثار مولکولی کوکائین)
الف- تکانه‌های عصبی موجب آزادشدن پیکهای عصبی‌ای می‌شود که پیام را از طرق سیناپس به نورون دریافت‌کننده می‌رسانند. سپس بعضی از پیکهای عصبی مجدداً جذب نورون فرستدهٔ پیام می‌شوند (فرآیند بازگیری) (reuptake)، و بقیه تجزیه شیمیائی شده و نافعال می‌گردند (فرآیند تجزیه). دربارهٔ این فرآیندها در مباحث قبل گفتگو کرده‌ایم.
ب- چندین پژوهش حاکی از آن هستند که کوکائین مانع از بازگیری سه پیک عصبی (دوپامین، سروتونین، و نوراپی‌نفرین) می‌شود - همان موادی که در تنظیم خلق‌وخو دخالت دارند. جلوگیری از بازگیری این سه پیک عصبی توسط کوکائین سبب می‌شود اثر طبیعی آنها تقویت شود. به‌ویژه، افزایش دوپامین با احساس سرخوشی ارتباط دارد. با این‌حال، مصرف طولانی‌مدت کوکائین موجب کاهش این پیکهای عصبی می‌شود، زیرا از بازگیری آنها برای استفادهٔ بعدی جلگیری می‌کند، به این معنی که که تجزیهٔ آنها در بدن بر سرعت تولید آنها پیشی می‌گیرد. با تهی شدن ذخیرهٔ طبیعی این مواد که در اثر مصرف مکرر کوکائین روی می‌دهد، سرخوشی جای خود را به اضطراب و افسردگی می‌دهد.
مصرفکنندگان افراطی کوکائین ممکن است همان نشانه‌های نابهنجاری را تجربه کنند که مصرفکنندگان افراطی آمفتامین تجربه می‌کنند. یکی از توهم‌های بینائی معمول، تجربه‌های پرتوهای نور (بارش برف نوری) یا نورهای متحرک است. توهمی که کمتر شایع اما بسیار ناراحت‌کننده است، احساس خزیدن حشرات در زیر پوست است که به آن حشرات کوکائین می‌گویند. این توهم ممکن است چنان نیرومند باشد که شخص برای درآوردن حشرات چاقو به‌کار ببرد. این تجربه‌ها به این علت رخ می‌دهند که کوکائین موجب شلیک خود به‌خودی نورون‌های حسی می‌شود (وایس - Weiss، میرین - Mirin، و بارتل - Bartel در ۱۹۹۴).
بررسی دوباره نوزادانی که پیش از تولد در معرض کوکائین قرار گرفته‌اند حاکی از آن است که کوکائین موجب افزایش نوزادان ناقص می‌شود، و بعضی از آنان در سراسر عمر خود از معلولیت رنج می‌برند، تنها به این خاطر که مادرانشان در زمان بارداری کوکائین مصرف کرده‌اند. اثرات ویرانگر کوکائین شامل عقب‌ماندگی رشد در رحم، نابهنجاری‌های عصبی، بدشکلی اندام‌های تناسلی و ادراری، و سکته‌های مغزی است. این پژوهش‌ها حاکی از آن است که حتی یک‌بار مصرف کوکائین در طول بارداری می‌تواند آسیبی دیرپا در نوزاد ایجاد کند. کوکائین به‌سهولت از جفت عبور می‌کند و جنین بخش عمدهٔ آن را به نورکوکائین (norcocaine) که داروی قوی‌تری است تبدیل می‌سازد. نورکوکائین در زهدان باقی مانده، جنین آن را به‌داخل مایع مشیمیه رها می‌کند و سپس آن را می‌بلعد، و با این کار، خود را مکرراً در معرض نورکوکائین قرار می‌دهد. در حالی‌که یک وعده مصرف کوکائین و مواد حاصل از سوخت و ساز آن ظرف ۲ روز از بدن شخص بزرگسال خارج می‌شود، این‌کار در مورد جنین ۵ یا ۶ روز طول می‌کشد. درنتیجه، هیچ‌یک از نوزادانی که در معرض کوکائین قرار گیرند از اثرات ویرانگر آن مصون نمی‌مانند (جولین، ۱۹۹۲).
همان‌طور که رابطه‌ای بین هروئین و ایدز وجود دارد، تزریق کوکائین نیز در صورت استفادهٔ افراد از سرنگ مشترک می‌تواند منجر به ایدز و سایر بیماری‌ها شود. از بعضی جهات، ایدز ممکن است بیشتر برای مصرفکنندگان کوکائین مشکل‌آفرین باشد تا برای مصرفکنندگان هروئین. یکی از دلایل این امر پدیدهٔ مصرف گروهی و افراطی کوکائین است که طی آن چند نفر با سرنگ مشترکی در مدتی کوتاه چندین‌بار کوکائین به‌خود تزریق می‌کنند - حال آنکه معتادان به هروئین بعد از تزریق به‌خواب می‌روند.