مشاهده عملى ارادى و فعال است و با ديدن که عملى غير ارادى مى‌باشد، تفاوت دارد. مشاهدهگر بر اساس طرح و نقشهٔ معين و از قبل تهيه شده‌اى مى‌کوشد فرضيهٔ خود را از طريق مشاهده تائيد و يا تکذيب کند. مشاور با مشاهدهٔ رفتار و اعمال دانش‌آموز، ابتدا فرضيه‌ها را بيان مى‌کند و سپس به يافتن پاسخ مى‌پردازد. از طريق مشاهده، خصوصياتى نظير تنش، تحريک‌پذيري، زودرنجي، خستگي، تندخوئي، و افسردگى دانش‌آموز به سادگى قابل تشخيص است. مشاهده گرچه به ابزار و وسايل خاصى نياز ندارد، ولى مشاور براى انجام آن، بايد از آمادگى فنى و تخصصى کافى برخوردار باشد.
براى آنکه نتايج حاصله از مشاهده دقيق و قابل استفاده باشد، رعايت نکاتى در اجراى آن ضرورى است:
۱. مشاهدهگر قبل از آغاز مشاهده، بايد هدف از مشاهده را معين سازد و بداند که دقيقاً چه مورد و رفتارى را مى‌خواهد مشاهده کند. در غير اين صورت، متحيّر و سرگردان خواهد ماند
۲. مشاهده بايد در موقعيتى واقعى انجام گيرد تا نتايج آن موثّق و معتبر باشد. براى نيل به اين هدف، مشاهده شونده نبايد بداند که مورد مشاهده قرار دارد و مشاهدهگر نيز بايد موقعيت‌هاى عادى و طبيعى را براى مشاهدهٔ رفتار انتخاب کند تا رفتار واقعى مشاهده شونده را بشناسد
۳. بر اساس يک بار مشاهده نمى‌توان دربارهٔ رفتار و اعمال کسى قضاوت کرد. زيرا ممکن است رفتار مشاهده شده، نمونهٔ واقعى رفتار فرد نباشد و در مواقع ديگر تکرار نگردد. از اين‌رو، مشاهدهگر بايد در دفعات متعدد و موقعيت‌هاى گوناگون به مشاهدهٔ رفتار فرد بپردازد و نتايج را با يکديگر مقايسه کند
۴. در هر لحظه فقط رفتار يک نفر مورد مشاهده قرار گيرد تا دقت در مشاهده بيشتر شود. چنانچه مشاهدهگر در يک زمان، به مشاهدۀ رفتار چند نفر بپردازد، ديگر قادر نخواهد بود جزئيات اعمال آنان را به خاطر بسپارد و از آنها به درستى نتيجه‌گيرى کند
۵. مشاهدهگر در هنگام مشاهدهٔ رفتار، بايد از يادداشت‌بردارى و ثبت نتايج، خوددارى کند و بلافاصله پس از پايان مشاهده نتايج مشاهده را بنويسد و مورد استفاده قرار دهد
مشاهدهگر پس از ثبت نتيجهٔ مشاهده، بايد آن را تفسير کند و روابط بين رفتارهاى گوناگون و علل و انگيزه‌هاى آنها را مشخص سازد. عقايد و نظرات و پيش‌داورى‌هاى مشاهدهگر در تفسير نتايج مؤثرترند و احتمال فراموش‌شدن برخى موارد مشاهده شده همواره وجود دارد. از اين‌رو مشاهدهگر نبايد در شناخت دانش‌آموز، صرفاً بر نتايج مشاهده تکيه کند و از جمع‌آورى اطلاعات از طريق ساير روش‌هاى شناخت غافل بماند.