یاكوب برنولی،نابغه حساب احتمالات

اكنون در سالگرد درگذشت یاكوب برنولی، یعنی شانزدهم اوت سال ۱۷۰۵میلادی، با بخشی از زندگی این دانشمند نابغه آشنا می شویم.

وقتی كه دانش آموزان دبیرستانی در حال سر و كله زدن با محاسبات دیفرانسیل و انتگرال هستند، زمانی كه مهندسان، میزان تحمل بار ساختمان های خود را حساب می كنند یا موقعی كه بازیكنان قهار «سیستم» بازی خود را برای برد حتمی خویش در نظر می گیرند، همه و همه، از یك ابزار محاسبه ای استفاده می كنند كه یك ریاضیدان سوئیسی به نام یاكوب برنولی آنرا با یاری برادرش یوهان، كشف، یا به عبارتی تكمیل كرد. اكنون در سالگرد درگذشت یاكوب برنولی، یعنی شانزدهم اوت سال ۱۷۰۵میلادی، با بخشی از زندگی این دانشمند نابغه آشنا می شویم.یاكوب برنولی كه در ششم ژانویه سال ۱۶۵۴میلادی، در شهر بال كشور سوئیس به دنیا آمد و امروز دقیقاً ۳۰۰سال از تاریخ فوت او می گذرد، ابتدا به تحصیل در رشته های الهیات و فلسفه پرداخت. اما علاقه واقعی او، كه پدرش، یكی از بازرگانان معروف ادویه در شهر بال، موفق نشد او را از پرداختن به آن بازدارد، علوم ریاضیات و نجوم بود. یاكوب اسرار این علوم را بیشتر با تلاش خود یاد گرفت. او در عین حال برادر جوان ترش یوهان كه ۱۲سال از او كوچكتر بود را نیز با اسرار این درك علمی آشنا ساخت.برنولی پس از پایان دوره تحصیلی خود در رشته الهیات، به عنوان معلم سرخانه در ژنو آغاز به كار كرد. او طی این دوره، گذارش به كشورهای فرانسه، هلند و انگلیس افتاد و در همه جا، در تلاش تماس با سران و دانشمندان علوم طبیعی بود. او از جمله موفق به دیدار شاگرد رنه دكارت فیلسوف فرانسوی، یعنی پژوهشگر انگلیسی روبرت بویل شد، كه در زمینه خواص گازها به مطالعه مشغول بود. برنولی، پس از بازگشتش به سوئیس از سال ۱۶۸۳در دانشكده بال به تدریس علم مكانیك پرداخت. ۴سال پس از آن، او در همین دانشگاه پروفسور رشته ریاضیات شد.از طریق مطالعه نشریه تخصصی «Acta Eruditorum» كه در شهر لایپزیگ چاپ می شد، برای نخستین بار توجه برادران برنولی، به طرح های ریاضیدان آلمانی گوتفرید ویلهلم لایب نیتز درباره محاسبات دیفرانسیل و انتگرال جلب شد. این دو برادر مطالعات خود را در این زمینه تشدید كردند، تا این تئوری جدید را درك كنند و آنها با سیستماتیزه و تكمیل نمودن آن، این روش محاسبه را قابل تدریس و قابل فهم نمودند. لایب نیتز در نامه نگاری های خود با آنها، بارها از این زحمات برادران برنولی قدردانی كرده است.اما متاسفانه روابط بین دو برادر رو به وخامت گذاشت. یوهان برای رسیدن به سمت پروفسور ریاضیات دانشگاه بال، با برادرش به رقابت پرداخت و یاكوب برادر جوان تر خود را به سطحی بودن متهم ساخت. اطرافیان آنها، شاهد بودند كه این مناقشات، اغلب لحنی نفرت برانگیز به خود می گرفتند.پس از درگذشت یاكوب برنولی در سال ۱۷۱۳میلادی اثری از او انتشار یافت با عنوان «علم محاسبه احتمالات» كه حاصل تلاش های او در آخرین سال حیاتش بود و به توضیح حساب احتمالات می پرداخت. در این اثر، برنولی برای نخستین بار در تاریخ علم ریاضیات، قانون اعداد بزرگ را مطرح می سازد، كه اساس محاسبات آمار و ارقام است. این امر برای كسانی كه تاس بازی می كنند بدین معناست كه هر چه شمار تاس های ریخته شده بیشتر باشد، به همان نسبت نیز احتمال آن افزون تر می شود كه عدد ۶ ریخته شود. اما احتمال آمدن اعداد دیگر نیز به همین میزان افزایش می یابد.برنولی با جابه جایی و تغییر و تحولی كه در محاسبات خود انجام داد ابزاری به وجود آورد كه اگرچه قادر نیست به پیشگویی تك تك رفتارهای انسانی بپردازد اما، در محاسبات كلی این امكان را به دست می دهد كه وقوع منطقی اتفاقات، قابل تخمین باشد. برنولی به كسانی كه در این دنیا با ورق یا رولت، بنده سیستم بازی خود هستند، اندرز روشنی می دهد به این صورت كه «این كاملاً مسلم است كه یك فرمول ریاضی نمی تواند قادر باشد، برای ما آینده را مشخص نماید و كسانی كه به چنین امری معتقدند، در گذشته به جادوگری اعتقاد داشتند.»