اِبْنِ سَنَد، عثمان (1180- بعد از 1242ق/1766- بعد از 1826م)، ملقب به بدرالدین، مورخ، ادیب، شاعر و فقیه. وی در نجد به دنیا آمد، ولی کحاله (معجم، 6/256؛ مستدرک، 457) محل تولد وی را جزیرهٔ فیلکه از توابع کویت امروزی و اصل او را از نجد دانسته است. ابن سند در جوانی در جستوجوی دانش، راهی عراق شد، نخست در بصره اقامت کرد و از این رو به بصری نیز شهرت دارد (کحاله، معجم، 6/255؛ زرکلی، 4/206)، آنگاه به بغداد رفت و در ادب، تاریخ و اصول و فقه چیرهدست شد و بهشهرت رسید. برخی او را حنبلیدانستهاند (مراغی، 3/143)، اما بروکلمان II/791) S, او را مالکی خوانده است. وی بهتصوف نیز گرایشداشت، چنانکه او را از پیروان طریقتنقشبندی به شمار آوردهاند (بغدادی، ایضاح، 2/498؛ همو، هدیه، 1/661؛ بانکیپور، ؛ XIII/166 نک: ادامهٔ همین مقاله). وی در بغداد به داوود پاشا فرمانروای عثمانی پیوست و در شمار نزدیکان وی درآمد و کتابی نیز در اخبار و احوال او تألیف کرد (مراغی، همانجا) و گویا تا پایان عمر در خدمت او باقی ماند. بروکلمان II/739) در مورد شخصیت ابن سند به اشتباه رفته و گمان کرده است که عثمان بن سند بصری و عثمان بن سند مالکی دو تن بودهاند. اگرچه ابن سند اشعار بسیاری سروده، اما شهرت او مرهون تألیفات تاریخی اوست. چنانکه کتابهای وی از منابع اصلی تاریخ عراق در سدههای اخیر به شمار میرود (سرکیس، 2/313). بسیاری از نویسندگان معاصر در نوشتههای خود از آثار وی سود جستهاند، از جمله عزاوی در تاریخ العراق بین احتلالین (6/7، 62، 156)، علی خاقانی در کتاب شعراء الحلّهٔ (2/240)، سرکیس در مباحث عراقیهٔ (1/197، 200، 2/25، جم) و سلیمان نوار در کتاب داود باشا والی بغداد (ص 99، 229، 352) از آثار وی بهره گرفتهاند. تاریخ درگذشت ابنسند به درستی روشننیست و سالهای 1240ق/ 1824م (طلس، 222)، 1242ق/1826م (مراغی، 3/143)، 1248ق/ 1832م و 1250ق/1834م ذکر کردهاند (طلس، همانجا) و حتی بروکلمان II/791) S, مرگ او را در 1257ق/1841م دانسته است که اندکی بعید به نظر میرسد، اما یقین داریم که او تا رمضان 1242/ آوریل 1827 زنده بوده است، چه بنابر برخی اسناد دیوانی، در این تاریخ، به وی هدایایی تقدیم شده است. افزون بر این کتاب مطالع السعود وی اخبار سال 1242ق را نیز در بر دارد (سرکیس، 2/98، حاشیه). آثار چاپی: اصفی الموارد من سلسال احوال الامام خالد یا اصفیالموارد فی احوال الشیخ خالد، در احوال شیخ خالد نقشبندی. این کتاب در 1313ق/1895م در قاهره چاپ شده است؛ اوضح المسالک فی فقه الامام مالک، چاپ بمبئی، 1360ق/1941م؛ که همان مختصر العمروسی است که ابن سند با اضافاتی آن را به نظم درآورده است؛ تفهیم المتفهم، شرح تعلیم المتعلّم، چاپ قازان شوروی، 1896م؛ مطالع السعود بطیب اخبار الوالی داود یا مطالع السعود فی اخبار اعلم الوزراء و اعظمهم داود که توسط امین حلوانی مدنی خلاصه شده و در 1304ق در بمبئی تحت عنوان مختصر مطالع السعود بطیب اخبار الوالی داود چاپ سنگی شده و در 1371ق/1951م، در قاهره به کوشش محبالدین خطیب تحت عنوان خمسهٔ و خمسون عاماً من تاریخ العراق به چاپ دوم رسیده است؛ سبائک العسجد فی اخبار احمد نجل رزق الاسعد، بمبئی، 1315ق/1897م، که مختصری از کتاب پیشین است و ظاهراً توسط خود مؤلف فراهم آمده است. آثار خطی: الف - در فقه و حدیث: بهجهٔالبصر لنثر نخبهٔ الفکر در مصطلحات حدیث، محفوظ در انستیتوی خاورشناسی شوروی ( خالدوف،.(I/72 بغدادی ( هدیه،1/661) آن را بهجهٔالنظر فی نظم نخبهٔ الفکر ذکر کرده، ولی خود ابن سند عنوان اول را یاد کرده است (نک: دارالکتب، 1/264)؛ تحفهٔ التحقیق لمعرفهٔ الصدیق، فی الغاز الفرائض به خط مؤلف که در عباسیهٔ بصره محفوظ است (خاقانی، مخطوطات، 2/132)؛ الغرر شرح بهجهٔ البصر در دارالکتب (همانجا) که مؤلف آن را در 1236ق/1820م نوشته و بر آن تعلیقاتی افزوده که در خزانهٔ رباط محفوظ است (زرکلی، 4/206)؛ الفائض فی علم الفرائض در عباسیهٔ بصره (خاقانی، مخطوطات، 2/52)؛ ب - در تصوف: الرسالهٔ فی التصوف، این کتاب را یکی از آثار کمنظیر در شناسایی نکات برجستهٔ تصوف دانستهاند که عمدتاً دربارهٔ فضایل شیخ خالد نقشبندی نوشته شده است ( بانکیپور،)؛ XIII/166-7 ج - در ادب: جلاء الغشیان عن مقلهٔ الانسان در نحو، محفوظ در عباسیهٔ بصره (خاقانی، مخطوطات، 2/64)؛ الجواهر الفرید فی العروض، در عباسیهٔ بصره (همان، 2/131)؛ شرح الجوهر الفرید (طلس، 201). این اثر به خط مؤلف است و چنانکه از عنوان آن برمیآید، شرح قصیدهٔ اوست در عروض؛ الصارم القرضاب فی نحر من سب اکارم الاصحاب که دیوان شعر اوست و چندین نسخه از آن در ازهریه (ازهریه، 5/177)، دانشگاه ملک سعود ( فهرس،5/142) و عباسیهٔ بصره (خاقانی، مخطوطات، 2/134) موجود است. پارهای دیگر از اشعار او نیز ضمن مجموعهای در عباسیهٔ بصره (همان، 2/103) مضبوط است؛ منظم الجوهر فی مدائح حمیر (زرکلی، 4/206)؛ نظم مغنی اللبیب ابن هشام که حدود 000 ،5بیت است؛ نظم الورقات لامام الحرمین و شرح آن (همانجا)؛ مجموعهای از رسائل او شامل فکاههٔ السامر و قرهٔ الناظر، نسمات السحر، روضهٔ الفکر در دارالکتب نگهداری میشود (همانجا)؛ د - در تاریخ: الغرر فی وجوه القرن الثالث عشر (همانجا). آثار منسوب: منظومهٔ فی فقه المالکیهٔ (بغدادی، هدیه، 1/661). این منظومه ظاهراً همان اوضح المسالک است، به ویژه آنکه بغدادی در میان کتب ابن سند از اوضح المسالک یاد نکرده است.