اِبْنِ ذَکْوان، ابوعمرو عبدالله بن احمد بن بشیر دمشقی (173- 242ق/789-856م)، یکی از دو راوی قرائت ابن عامر از قاریان هفتگانه. ابن جزری ( غایهٔ، 1/404) به تفصیل نسب قریشی او را ذکر کرده است. در برخی منابع کنیهٔ او «ابومحمد» آمده است (نک: ابن عساکر، 296). او ساکن دمشق بود و مدتی امامت مسجد جامع آنجا را بر عهده داشته است (ابن عساکر، همانجا). ابن ذکوان قرائت ابن عامر را از ایوب بن تمیم، به روایت از یحیی بن حارث ذماری آموخت (ابن مجاهد، 87، 101؛ ابن مهران، 39) و اینکه مقدسی از قرائت او نزد یحیی سخن گفته (ص 143) خطاست. دو راوی عمدهٔ ابن ذکوان هارون بن موسی اخفش و محمد بن موسی صوری هستند که غالب طرق روایت ابن ذکوان از ابن عامر به آن دو ختم میشود (نک: ابن جوزی، النشر، 1/139-143). روایت احمد بن یوسف ثغلبی از او در برخی از منابع متقدم چون سبعهٔ ابن مجاهد (همانجا)، تیسیر دانی (ص 13)، کامل هُذَلی، مستنیر ابن سوّار (ابن جزری، غایهٔ، 1/153) و قراءات اندرابی (ص 78) و روایت محمد بن قاسم اسکندرانی از او در کامل هذلی و مبهج سبط خیاط (ابن جزری، همان، 2/232) دیده میشود (نیز نک: همو، تحبیر، 26-27). ولید بن عتبه و ابوزرعهٔ دمشقی او را به عنوان متبحرترین عالم قرائت ستودهاند (ابن حجر، 5/140-141). در بین دو راوی ابن عامر، روایت ابن ذکوان بیش از هشام شهرت داشته، چنانکه به عنوان نمونه ابن جزری در النشر (1/135-143) روایت او را از 79 طریق و روایت هشام را از 51 طریق گردآورده است. ابن ذکوان در اختلافات خود با هشام اغلب روش واحدی را که بتوان از آن قواعدی استخراج نمود، اتخاذ نکرده است. مثلاً میتوان به نظرات نه چندان یکنواخت او در مورد ادغام متقاربین (مکی، 1/144- 149؛ دانی، 41- 45)، اشاره کرد. همچنین او در موارد اختلاف بین تشدید و تخفیف یک حرف (همو، 123-220؛ مکی، 1/522)، وصل هاء به یاء (مکی، 1/439، 470؛ دانی، 105، 111) و نیز تخفیف یا تحقیق همزه (مکی، 2/91؛ دانی، 128، 149، 224) روش یکنواختی در پیش نگرفته است، به هر حال منشأ این اختلافات شاید بیشتر اختلافات در نقل بوده تا قاعده و قیاس. معذلک گرایش به برگزیدن قرائت ثقیل بر خفیف (مکی، 1/283، 2/69؛ دانی 191) میل به اماله و اشمام (مکی، 1/174، 181-183، 229؛ دانی، 50 -51) را میتوان تا حدودی از وجوه تمایز ابن ذکوان از هشام دانست، و گرایش او به تحقیق همزتین را به عنوان قاعدهای در روایت ابن ذکوان به شمار آورد (به عنوان نمونه نک: مکی، 1/74، 2/273، 328؛ دانی، 21-32، 199، 212). باید گفت که گاه ابن ذکوان در برابر قاریان هفتگانه قرائت منفردی را به ابن عامر نسبت داده است (به عنوان نمونه دانی، 100، 105، 141). در مورد راویان از ابن ذکوان باید گفت که در روایت از او در موارد بسیاری دچار اختلاف شدهاند (به عنوان نمونه دانی، 42، 51، 71). دانی در جامع البیان ذکر کرده که ابن ذکوان قرائت نافع، یکی دیگر از قاریان هفتگانه (حروفِ وی) را نیز از طریق اسحاق بن المسیبی فراگرفته است (نک: ابن جزری، غایهٔ، 1/404). نیز بنا به تصریح دانی و هذلی، ابن ذکوان در هنگام ورود کسایی از قاریان هفتگانه به دمشق قرائت را از او آموخته (همان، 1/536، 537) و گر چه ذهبی صحت این روایت را مورد تردید قرار داده (1/164؛ نک: ابن جزری، 537)، ولی ابن جزری دلایلی بر صحت آن اقامه کرده است. ابن ذکوان در حدیث نیز دستی داشته و ابن عساکر فهرستی از مشایخ روایی او را به دست داده که از آن میان میتوان وکیع، بقیهٔ بن ولید، ابن ابی فدیک و ولید بن مسلم را نام برد (ص 296). از راویان او ابوداوود سجستانی، ابن ماجه، بسوی، ابوحاتم رازی، محمد بن معافی، بقی بن مخلد قابل ذکرند (ابن ماجه، 1/15، جم؛ ابن ابی حاتم، 2(2)/5؛ بسوی، 1/122، 3/159؛ ابن حبان، 8/360؛ ابن عساکر، 96، 297؛ ابن حجر، 5/140). از نظر رجالی ابن حبان (همانجا) او را در ثقات آورده و ابوحاتم او را صدوق شمرده (ابن ابی حاتم، همانجا) و ابن معین گفته «لیس به بأس» (ابن عساکر، 298). احادیث ابن ذکوان را میتوان به طور پراکنده در کتب حدیث یافت (به عنوان نمونه، نک: ابن ماجه، جم؛ بسوی، 3/159). در منابع ذکر شده است که او اثری تحت عنوان: اقسام القرآن و جوابها و ما یجب علی قاری القرآن عند حرکهٔ لسانه داشته (ابن جزری، غایهٔ، 1/405) که نشانی از آن نداریم. نیز دانی در التیسیر (ص 187) مطلبی را از کتابی از ابن ذکوان در قرائت ابن عامر نقل کرده که دربارهٔ مشخصات آن توضیح بیشتری نداده است. همو در التیسیر (ص 194) و غیر آن (نک: ابن جزری، غایهٔ، 1/152)، به نسخههایی اشاره کرده که شاگردان ابن ذکوان، اخفش و تغلبی، روایت او را در آنها ثبت کردهاند.